Po deshëm të jetojmë në harmoni me vetveten dhe me natyrën, ne duhet që të jemi në gjendje të komunikojmë lirshëm në një lëvizje kreative në të cilën askush nuk kapet pas ideve të veta në mënyrë të përhershme, apo t’i mbrojmë ato ide.?
“Fjalët, – shkruante Ursula K. Le Guin në meditimin e saj të qëndrueshëm mbi magjinë e komunikimit të vërtetë njerëzor, – shndërrojnë si folësin edhe dëgjuesin; ato ushqejnë energji në të dyja anët dhe e plotësojnë atë. Ato ushqejnë mirëkuptim apo emocion në të dyja anët dhe e plotësojnë atë.” Por çfarë ndodh në një ekosistem kulturor ku dëgjuesi është në zhdukje dhe folësi është bërë i shfrenuar? Ku ikin shndërrimi dhe mirëkuptimi?
Çfarë e bënte, për shembull, dialogun e shkëlqyeshëm të vitit 1970 mbi racën dhe identitetin mes James Baldwin-it dhe Margaret Mead-it, aq të fuqishëm dhe qëndrueshmërisht të mprehtë, ishte pikërisht fakti se qe një dialog – e jo një ping pong opionionesh dhe bashkëreagimesh që sot merret për dialog, por një përkushtim ndaj soditjes së ndërsjellë të pikëvështrimeve dhe përgjigjeve të peshuara. Ai përkushtim është arsyeja që ata ishin në gjendje të adresojnë pyetjet, me të cilat ne vazhdojmë të përballemi, me më shumë thellësi dhe nuancë sesa ç’jemi të zotë ta bëjmë sot. E mungesa e këtij përkushtimi në kulturën tonë të sotme është arsyeja që ne vazhdojmë të gjejmë veten të dërrmuar nga konfrontimi dhe të paralizuar nga përçarja e narrativave të tipit “ne kundër atyre.” “Të marrësh mundimin që të merresh me kulturën problematike, dhe me njerëzit problematikë brenda asaj kulture, është një vepër dashurie,” – shkruante poetja Elizabeth Alexander kur meditonte për pushtetin dhe mundshmërinë. Krista Tipplet e quan një angazhim të tillë: dëgjim zemërgjerë. E megjithatë shumë nga komunikimi ynë sot përkufizohet nga një jogatishmëri zemërngushtë për të dëgjuar, e përcjell me zorin për të folur.
Ilaçi përherë i mprehtë dhe më i dobishëm që kam hasur ndonjëherë për këtë komunikim të shtrembëruar, vjen nga fizikani legjendar David Bohm (1917-1992) te Mbi Dialogun [On Dialogue] – një përmbledhje e shkurtër por e fuqishme e eseve dhe ligjëratave të Bohm-it të viteve 1970-1980, që eksploron alkiminë e komunikimit njerëzor, se çfarë na pengon që të dëgjojmë njëri-tjetrin, dhe sesi mund t’i tejkalojmë këto ato pengesa të mirëkuptimit të ndërsjellë.
Dekada para rrjetit social siç e njohim tash dhe shumë më përpara se Rebecca Soln-it të ankohej për atë sesi jokomunikimi ynë modern po e ndryshon përvojën tonë të vetmisë dhe bashkësisë, Bohm-i paralajmëronte:
Në dritën e këtij sistemi botëror të lidhjeve, seç ka, që në këtë moment, një ndjenjë të përgjithshme se komunikimi po prishet kudo, në një shkallë të paparë… Ajo që shfaqet [në media] në rastin më të mirë, është përgjithësisht, një përmbledhje e fragmenteve të parëndësishme dhe gati të palidhura, e në rastin me të keq, ajo mund të jetë shpesh një burim vërtet i dëmshëm i ngatërresës dhe keqinformimit.
Ai e emërton këtë si “problem të komunikimit” dhe shkruan:
Grupe të ndryshme… në fakt, nuk janë në gjendje ta dëgjojnë njëri-tjetrin. Si pasojë, vetë përpjekja për të përmirësuar komunikimin shpesh sjell edhe më shumë ngatërresë, dhe ndjenja pasuese e frustrimit i shtyn njerëzit edhe më tepër drejt agresionit dhe dhunës, në vend se drejt mirëkuptimit dhe besimit të ndërsjellë.
Duke sugjeruar që vështirësia mund të rrjedhë nga “mënyra jonë e vrazhdë dhe e pandjeshme e të menduarit rreth komunikimit dhe e të folurit për të,” Bohm-i kërkon që ta kthejë finesën e nevojshme duke rikthyer domethënien e vërtetë të komunikimit dhe zotërimin e tij suprem, dialogun:
“Komunikimi”… rrjedh nga latinishtja “commun” dhe nga prapashtesa “ie” që është e ngjashme me “fie”, dhe që do të thotë “të prodhosh apo të bësh.” Pra një kuptim i “të komunikosh” është “të bësh diçka të përbashkët,”, d.m.th., të përçosh informacion ose dije nga një person te tjetri në mënyrën më të saktë të mundshme.
[…]
Megjithatë, ky kuptim nuk përfshin të gjithë domethënien e komunikimit. Merrni dialogun, për shembull. Në një dialog të tillë, kur një person thotë diçka, personi tjetër nuk përgjigjet tamam me të njëjtin kuptim si ai që është parë nga personi i parë. Në fakt, kuptimet janë vetëm të ngjashme dhe jo identike. Prandaj, kur personi i dytë përgjigjet, personi i parë e sheh mes asaj që ai kishte dashur të thotë dhe asaj që personi tjetër ka kuptuar. Duke e marrë parasysh këtë dallim, ai do të mund të jetë në gjendje që pastaj të shohë diçka të re, që është relevante si për pikëpamjet e tij ashtu edhe për ato të personit tjetër. Kështu mund të shkojë në të dyja anët, me shfaqjen e vazhdueshme të një përmbajtjeje të re, që është e përbashkët për të dy pjesëmarrësit. Prandaj, në dialog, asnjëri person nuk përpiqet që t’i bëjë të përbashkëta ato ide dhe njësi të informacionit që tashmë janë të njohura për ta. Në fakt, mund të thuhet se të dy njerëzit janë duke bërë diçka të përbashkët, d.m.th., duke krijuar diçka së bashku.
Por sigurisht se një komunikim i tillë, mund të çojë në krijimin e një diçkaje të re vetëm nëse njerëzit janë në gjendje që të dëgjojnë lirshëm njëri-tjetrin, pa paragjykime, dhe pa u përpjekur që të ndikojnë mbi njëri-tjetrin. Secili duhet të jetë i interesuar kryesisht për të vërtetën dhe koherencën, në mënyrë të tillë që ai të jetë i gatshëm të heqë dorë prej ideve dhe qëllimeve të tij të vjetra, dhe të jetë i gatshëm, atëherë kur kërkohet, që të shkojë në një drejtim tjetër.
Komunikimi i tillë që është në shërbim të krijimit të diçkaje të re, pohon Bohm-i, ndodh jo vetëm mes njerëzve por edhe brenda për brenda njerëzve. Ai e ilustron këtë me një shembull që sjell ndërmend reflektimin e bukur të Alan Lightman-it mbi simpatitë kreative të artit dhe shkencës, dhe shkruan:
Merrni, për shembull, veprën e një artisti. A mund të thuhet siç duhet se artisti po shprehet, d.m.th., se fjalëpërfjalshëm “po qet përjashtë” diçka që është formuar tashmë brenda tij? Një përshkrim i tillë, në fakt, nuk është gjithnjë i saktë dhe adekuat. Për më tepër, çfarë ngjan zakonisht është që gjëja e parë që bën artisti është vetëm e ngjashme në një mënyrë të caktuar me atë çfarë ai mund të ketë në mendje. Si në një bashkëbisedim mes dy njerëzve, ai sheh ngjashmërinë dhe dallimin, dhe nga ky perceptim shfaqet diçka tjetër në veprën e tij të radhës. Prandaj, diçka e re krijohet vazhdimisht, që është e përbashkët për artistin dhe për materialin me të cilin ai punon.
Shkencëtari angazhohet në një “dialog” të ngjashëm me natyrën (si edhe me njerëzit e tjerë). Prandaj, kur një shkencëtar ka një ide, kjo testohet përmes vrojtimit. Kur kuptohet (siç ngjan zakonisht) se ajo çfarë është vrojtuar është vetëm e ngjashme dhe jo identike me atë çfarë kishte në mendje, atëherë nga shqyrtimi i ngjashmërive dhe i dallimeve ai fiton një ide të re e cila testohet poashtu. E kështu me radhë, me shfaqjen e vazhdueshme të diçkaje të re që është e përbashkët për mendimet e shkencëtarëve dhe asaj çfarë vrojtohet në natyrë.
Në një fragment që vërteton rëndësinë e luksit të parehatshëm e ndryshimit të mendjes, Bohm-i shton:
Po deshëm të jetojmë në harmoni me vetveten dhe me natyrën, ne duhet që të jemi në gjendje të komunikojmë lirshëm në një lëvizje kreative, në të cilën askush nuk kapet pas ideve të veta në mënyrë të përhershme, apo t’i mbrojë ato ide.”
Ai vëren se këto ide janë të rrënjosura në supozimet që kemi rreth aspekteve të ndryshme të jetës – që nga politika, te ekonomia e te feja – dhe ato supozime janë ato që ne i quajmë “opinionet” tona. Katër shekuj pasi Galileo këshillonte kundër marrëzisë së të besuarit të paragjykimeve tona, Bohm-i argumenton se kjo prirje për t’u kapur pas opinioneve tona është një lloj “blloku” vetëmbrojtës që ne e përdorim si armë ndaj frikës së pasigurisë. Por me bllokimin e pasigurisë, ne e bllokojmë poashtu aftësinë tonë për të dëgjuar. Dialogu i frytshëm, vëren ai, kërkon që fillimisht ne të bëhemi të vetëdijshëm për “blloqet” tona, e pastaj të jemi të gatshëm për t’i kapërcyer ato. Shkruan ai:
Kur mblidhemi për të folur, apo për të vepruar së bashku, a mundet që secili prej nesh të jetë i vetëdijshëm për ndjenjat delikate të frikës dhe kënaqësisë që “bllokojnë” aftësinë tonë për të dëgjuar lirshëm? Pa këtë vetëdijësim, urdhëresa për të dëgjuar gjithçka që thuhet nuk do të ketë shumë kuptim. Por nëse secili nga ne i jep vëmendje të plotë asaj që në fakt “po e bllokon” komunikimin, përderisa, në të njëjtën kohë, jemi duke ndjekur me vëmendje përmbajtjen e asaj çfarë po komunikohet, atëherë ne do të mund të jemi në gjendje që të krijojmë diçka të re mes nesh, diçka të një rëndësie shumë të madhe, për t’i dhënë fund problemeve të pazgjidhshme të së sotmes të individit dhe shoqërisë.
Në një pasazh shumë të kohës, Bohm-i reflekton mbi dallimin thelbësor mes dialogut dhe diskutimit:
“Dialogu” rrjedh nga greqishtja “dialogos”. Logos do të thotë “fjala”, apo në rastin tonë do të mendonim për “kuptimin e fjalës.” Dia do të thotë “përmes” – nuk do të thotë “dy.” Një dialog mund të ndodhë mes çfarëdo numri njerëzish, jo vetëm mes dy prej tyre. Madje një person mund të ketë një sens të dialogut me vetveten, po qe se fryma e dialogut është e pranishme. Piktura ose imazhi që sugjeron ky derivim është e një “lumi kuptimesh” që rrjedhin ndër dhe përmes nesh dhe mes nesh. Kjo mund të bëjë të mundur një rrjedhë të kuptimeve brenda tërë grupit, prej të cilave mund të shfaqen mirëkuptime të reja. Kjo është diçka e re, e cila mund të mos ketë qenë fare pika fillestare. Është diçka kreative. Dhe kjo domethënie e përbashkët është “ngjitësi” ose “çimentoja” që i mban njerëzit dhe shoqëritë të bashkuara.
Krahasoni këtë me fjalën “diskutim,” [discussion] që ka të njëjtën rrënjë si “perkusion” [percussion] dhe “tronditje” [concussion]. Kjo në të vërtetë do të thotë të ndash gjërat. Theksi vendoset te ideja e analizës, ku mund të ketë pikëpamje të shumta, e ku secili e prezanton një të ndryshme – të analizosh dhe të ndash. Është e qartë që kjo ka vlerën e saj, por është e kufizuar, dhe nuk do të na çojë shumë larg përtej pikëpamjeve të ndryshme. Diskutimi është gati si një lojë ping pongu, ku njerëzit godasin idetë e tyre poshtë e lart dhe ku qëllimi i lojës është që të fitosh ose të marrësh pikë për vete…
Në dialog, në anën tjetër, askush nuk përpiqet të fitojë. Gjithkush fiton, nëse dikush fiton. Seç ka një tjetër lloj fryme. Në një dialog, nuk ka përpjekje për të fituar pikë, apo që një pikëpamje e caktuar të triumfojë. Në fakt, kur zbulohet një gabim i kujtdo, të gjithë fitojnë. Është një situatë që quhet win-win, përderisa loja tjetër është fito-humb – nëse unë fitoj, ti humb. Por dialogu është diçka më shumë si pjesëmarrje e përbashkët, në të cilën ne nuk po luajmë kundër njëri-tjetrit, por me njëri-tjetrin. Në dialog, secili fiton.
Dialogu i vërtetë, argumenton Bohm-i, jo vetëm që na bën të vëmë në pyetje ato supozime mbi të cilat ndërtohen opinionet tona, por na fton që vazhdimisht të rishikojmë vetveten në nivelin e vet procesit të mendimit – procesit prej të cilit prodhohen opinionet tona. Ky vetërishikim ndodh si në nivelin individual, ashtu edhe në nivelin kolektiv. Këtu ai merr parasysh vështirësinë e të rimenduarit të vetë mendimit:
Nuk mund të mbrosh diçka pa e menduar mbrojtjen së pari. Ka nga ato mendime të cilat mund të vënë në pyetje atë që dëshiron të mbrosh, dhe ato duhet t’i shtysh anash. Ajo me gjasë mund të përfshijë vetëmashtrimin – ti thjesht do të largosh anash plot gjëra që s’ke dëshirë t’i pranosh, duke thënë se ato janë gabim, duke e shtrembëruar çështjen, e kështu me radhë. Mendimi mbron supozimet e veta themelore kundër dëshmisë se ato mund të jenë gabim.
Duke vënë në dukje që ne angazhohemi në dy lloje mendimesh, ato individuale dhe kolektive, Bohm-i thekson se shumica e supozimeve tona individuale janë produkte të kushtëzimeve tona kulturore dhe të “prapavijës sonë kolektive.” Shkruan ai:
Gjuha është kolektive. Shumica e supozimeve tona themelore vijnë nga shoqëria, duke përfshirë të gjitha supozimet tona lidhur me atë sesi funksionon shoqëria, se çfarë lloj personi duhet të jemi, dhe lidhur me marrëdhëniet, institucionet, e kështu me radhë. Prandaj ne duhet t’i kushtojmë vëmendje mendimit, si individualisht ashtu edhe kolektivisht.
Duke shkruar në të njejtën periudhë në të cilën biologu evolucionar Richard Dawkins shpiku termin “meme”, Bohm-i shton:
Supozimet ose opinionet janë si programet kompjuterike në mendjet e njerëzve. Ato programe marrin pushtetin përkundër qëllimeve të mira – ato prodhojnë qëllimet e veta.
Ato qëllime operojnë mbi atë që Bohm-i e quan “nivel të nënkuptuar” – jo në nivelin e ndërgjegjësimit tonë të vetëdijshëm por diku në një vend më të thellë, më intuitiv, dhe gati automatik, për të cilin ne nuk kemi shumë dijeni. Shpjegon ai:
“E nënkuptuar” do të thotë ajo që është e pathënë, që nuk mund të përshkruhet – sikur zotësia që kërkohet për të ngarë biçikletën. Ajo është dija aktuale, dhe ajo mund të jetë koherente ose jo. Unë po propozoj që mendimi është në fakt një proces delikat, i pashprehur me fjalë. Procesi konkret i mendimit është shumë i nënkuptueshëm. Kuptimi është në fakt i nënkuptueshëm. Ajo që mund të themi në mënyrë të qartë, është vetëm një pjesë e saj. Une mendoj që ne e kuptojmë se bëjmë gati gjithçka përmes këtij lloji të dijes së nënkuptueshme. Pra, nëse ne po komunikojmë në nivel të së nënkuptueshmes, atëherë ndoshta mendimi po ndryshon.
Procesi i nënkuptueshëm është i përbashkët. Është i shpërndarë. Shpërndarja nuk është vetëm komunikimi eksplicit dhe gjuha trupit e të gjitha këto, që janë pjesë të saj, por aty ka poashtu një proces edhe më të thellë të nënkptueshmërisë, që është i përbashkët. Unë mendoj që e tërë raca njerëzore e dinte këtë për një milion vjet; e pastaj në pesë mijë vjet civilizim ne e kemi humbur, sepse shoqëritë tona u bënë shumë të mëdha për ta ndërmarrë atë. Por tash duhet të fillojmë sërish, sepse është bërë urgjente që ne të komunikojmë. Ne duhet të ndajmë mes nesh vetëdijet tona dhe të jemi në gjendje të mendojmë së bashku, në mënyrë që të bëjmë në mënyrë inteligjente çfarëdo që është e nevojshme. Po filluam të përballemi me atë çfarë ndodh në një grup dialogu, atëherë ne e kemi disi bërthamën e asaj çfarë po i ndodh në të shoqërisë, si e tërë.
Por argumenti më i rëndësishëm i Bohm-it – që është poashtu argumenti më shqetësues për zakonet e sotme të komunikimit – është që dialogu i vërtetë nuk duhet të ketë për synim ndonjë zgjidhje të mënjëhershme dhe praktike, por qëllimin e një rendi më të lartë të kuptimit. Një çerekshekulli para se fizikani Sean Carroll të ndërtonte argumentin e bukur për “natyralizmin poetik” si burim suprem të kuptimit në një univers që përndryshe nuk ka kuptim, Bohm-i shkruan:
Nuk është një imponim arbritrar që të thuhet se ne nuk kemi ndonjë qëllim të fiksuar – apo qëllim absolut, sidoqoftë. Ne mund të ngremë qëllime relative për hetim, por ne nuk jemi të lidhur me ndonjë qëllim të posaçëm, dhe nuk po themi që i tërë grupi duhet të t’i përshtatet atij qëllimi në një kohë të pacaktuar. Të gjithë ne mund të duam që raca njerëzore të mbijetojë, por madje as ky nuk është qëllimi ynë. Qëllimi ynë është vërtet që të komunikojmë të vërtetën në mënyrë koherente, po deshët që këtë ta quani qëllim.
[…]
Është e domosdoshme që të ndajmë kuptimet mes nesh. Shoqëria është një vegëz marrëdhëniesh ndërmjet njerëzve dhe institucioneve, në mënyrë që ne të jetojmë së bashku. Por kjo funksionon vetëm nëse ne kemi kulturë – që lë të kuptohet se ne ndajmë kuptimin mes nesh, d.m.th., domethënien, qëllimin, dhe vlerën. Përndryshe shembet gjithçka. Shoqëria jonë është jokoherente, dhe nuk e bën komunikimin shumë mirë; nuk e ka bërë që një kohë të gjatë, nëse e ka bërë ndonjëherë. Supozimet e ndryshme që kanë njerëzit po ndikojnë heshtazi mbi tërë domethënien e asaj çfarë po bëjmë.
Duke i bërë jehonë bashkëbisedimit të tij të mrekullueshëm me filozofin Jiddu Krishnamurti rreth inteligjencës dhe dashurisë, Bohm-i shton:
Dashuria do të largohet po nuk e komunikuam dhe ndamë kuptimin mes nesh… Në anën tjetër, po komunikuam vërtet, atëherë do të kemi miqësi, pjesëmarrje, shoqëri, dhe dashuri, që do të rritet e rritet. Kjo do të ishte rruga e duhur…
E mbase dialogu, atëherë kur kemi këtë energji të madhe të koherencës, mund të na sjellë përtej së qenit një grup që zgjidh probleme sociale. Me gjasë mund të sjellë një ndryshim të ri brenda individit dhe një ndryshim në relacion me kozmiken. Një energji e tillë është quajtur “bashkësi.” Ajo është një lloj pjesëmarrjeje. Të krishterët e parë kishin fjalën greke “koinonia”, rrënja e së cilës do të thotë “të marrësh pjesë” – ideja e marrjes nga e gjitha dhe e marrjes pjesë në të; jo vetëm në të gjithë grupin, por në të gjithën.
Mbi Dialogun mbetet një lexim ndriçues dhe i kohës.
__________
Përktheu: Bardhi Bakija
