Të gjitha teoritë e konspiracionit kanë premisa shumë të thjeshta mbi të cilat funksionojnë. Në themel të çdo teorie konspirative është ndarja e botës në të mirë dhe të keqe. Është e vështirë t’i përgënjeshtrosh, sepse kushdo që përpiqet ta bëjë këtë konsiderohet pjesëmarrës në konspiracion. Problemi është se këto teori përhapen shumë shpejt, zakonisht përmes rrjeteve sociale, por edhe grupeve të mbyllura në disa platforma si Viber dhe të ngjashme.
Në një konferencë shtypi pas inaugurimit të Presidentit të atëhershëm të SHBA-ve Donald Trump, zëdhënësi i Shtëpisë së Bardhë Shon Spajser (Sean Spicer) tha, ndër të tjera, se ishte “inaugurimi më i vizituar në historinë e Shteteve të Bashkuara të Amerikës”. Pati një reagim të shpejtë nga pothuajse të gjitha mediat që gjetën foto nga inaugurimet e mëparshme dhe kuptuan se zëdhënësi Spicer të paktën e teproi me vlerësimin dhe se ky nuk ishte inaugurimi më i vizituar ndonjëherë, por përkundrazi. Menjëherë pas kësaj, një gazetar i NBC ia kaloi këtë informacion këshilltares së atëhershme të presidentit të SHBA-ve Kellien Konvej (Kellyanne Conway), të cilin ajo e hodhi poshtë, duke shpjeguar se Spicer kishte ofruar “fakte alternative” në lidhje me inaugurimin. Nga ai moment (janar 2017), ky term bëhet një “buzzword” absolut dhe në thelb hap një kapitull të ri socio-politik në raport me faktet, të vërtetën dhe realitetin në kuptimin më të gjerë.
Faktet alternative në epokën e post të vërtetës
Në një epokë të re në të cilën faktet alternative zëvendësojnë provat reale quhet post e vërteta, , ku interpretimet, emocionet, besimet kanë një ndikim më të fortë në vendimmarrje sesa faktet dhe provat. Post e vërteta është një epokë në të cilën aktorët kryesorë socio-politikë kërkojnë të bindin publikun që t’u besojë atyre, udhëheqësve të tyre, sesa fakteve dhe provave, të cilat mund të krahasohen me një situatë në të cilën bashkëbiseduesve u kërkohet t’u besojnë më shumë atyre sesa syve të tyre. Koncepti i post vërtetës mund të vihet në një paralele me atë që komediani dhe prezantuesi i famshëm amerikan i televizionit Stiven Kolbert (Stephen Colbert), më shumë se dhjetë vjet më parë e quajti koncept të “vërtetësisë” (truthiness). Nën konceptin e “vërtetësisë”, ai u përpoq të shpjegonte në një mënyrë komike, por kritike të mprehtë rrezikun që “njerëzit të mos mendojnë me kokën e tyre, por të dëgjojnë zemrat e tyre”.
Me fjalë të tjera, njerëzit pranojnë dhe reagojnë pozitivisht ndaj informacionit sepse provokojnë emocione dhe ndjenja të caktuara, e jo sepse mbështeten nga prova të vërteta. Pra, në plan të parë është ajo që njerëzit mendojnë se është e vërtetë, e jo në fakt se çfarë është e vërteta. Në këtë kuptim, mund të thuhet se epoka e post të vërtetës, e prezantuar nga Colbert, është një lloj situate socio-politike në të cilën njerëzit priren të besojnë lajme të rreme, fakte alternative dhe forma të tjera të dizinformatave, sepse kjo mund t’u japë atyre kënaqësi dhe kuptimin më të lehtë të realitetit në të cilin jetojnë.
Termi fakte alternative në të vërtetë synon të shpjegojë se faktet nuk kanë kuptime universale por që kuptimi i tyre lidhet gjithmonë me kontekstin, respektivisht në varësi të kontekstit dhe këndvështrimit, faktet mund të interpretohen ndryshe ose të kenë kuptime të ndryshme. Prandaj, siç deklarojnë autorët Turçilo dhe Buljubashiç, faktet alternative mund të përcaktohen si një formë manipulimi, e cila reflektohet në përzgjedhjen, inkuadrimin dhe kontekstualizimin e informacionit në përputhje me interesat e aktorëve të tjerë, kryesisht politikë. Në atë kuptim, faktet alternative janë, në fakt, fakte të „futura në kornizë” në një kontekst të caktuar ose të paraqitura pjesërisht, në mënyrë që të tërheqin vëmendjen e publikut dhe të prodhojnë një reagim të caktuar. Kështu, faktet alternative duket se krijojnë, thënë kushtimisht, një realitet alternativ në të cilin vlejnë rregulla që janë në anën tjetër të racionalitetit, argumentimit dhe vërtetësisë.
Një mënyrë për të përcaktuar faktet alternative është se ato mund t’i referohen diçkaje që ka potencial të jetë e vërtetë, por jo domosdo. Këtu, informacione dhe deklarata të ndryshme mund të klasifikohen se mund të jenë të vërteta, respektivisht ekziston një probabilitet i caktuar, si dhe prova të caktuara se ato janë të vërteta, por në të njëjtën kohë nuk është domosdo të jenë të vërteta. Më saktësisht, nëse pretendimi dhe mohimi i tij justifikohen në mënyrë të barabartë, ka arsye po aq të vlefshme ose prova po aq të forta në mbështetje të njërës prej këtyre dy mundësive, atëherë pretendimet e tilla mund të kuptohen si fakte alternative. Në këtë kontekst, mund të vërehen teori të ndryshme konspiracioni për të cilat nuk ka prova të vlefshme, por që mund, me kusht që supozime të caktuara të rezultojnë të sakta, të merren në konsideratë
Faktet alternative sikur teoritë e konspiracionit në kohën e pandemisë me koronavirus
Të gjitha teoritë e konspiracionit kanë premisa shumë të thjeshta mbi të cilat funksionojnë. Në themel të çdo teorie konspirative është ndarja e botës në të mirë dhe të keqe. Pastaj, çdo teori konspirative karakterizohet kryesisht nga ekzistenca e një plani sekret, të cilin e zbaton ndonjë grup i caktuar. Gjithashtu, ka gjithmonë “prova” të caktuara që kërkojnë të konfirmojnë teorinë ekzistuese, të cilat zakonisht shoqërohen me pretendime paranojake se asgjë nuk ndodh pa arsye dhe se nuk ka rastësi, respektivisht që asgjë nuk është siç duket dhe se gjithçka është e lidhur. Pasi të nguliten, teoritë e konspiracionit mund të përhapen me shpejtësi të madhe. Është e vështirë t’i përgënjeshtrosh, sepse kushdo që përpiqet ta bëjë këtë konsiderohet pjesëmarrës në konspiracion. Problemi është se këto teori përhapen shumë shpejt, zakonisht përmes rrjeteve sociale, por edhe grupeve të mbyllura në disa platforma si Viber dhe të ngjashme.
Teoritë e konspiracionit nuk janë asgjë e re. Disa nga “më interesantet” që janë ende në rendin e ditës sot kanë të bëjnë me ngjarje të tilla si sulmet terroriste të 11 shtatorit në Nju Jork, vrasja e Presidentit të SHBA-ve Xhon Kenedi (John Kennedy), ulja në Hënë dhe të ngjashme. Siç duket të gjitha ngjarjet e rëndësishme duket se u hapin derën teorive të ndryshme të konspiracionit në mënyrë që të zbulohet se çfarë fshihet pas tyre. Pandemia e koronavirusit ka shërbyer gjithashtu si një terren i shkëlqyeshëm testimi për zhvillimin dhe përhapjen e teorive të ndryshme të konspiracionit.
Teoritë më të zakonshme ishin që qeveria kineze ka prodhuar koronavirusin në një laborator; që industria farmaceutike është e përfshirë në përhapjen e koronavirusit; që ekziston një lidhje midis teknologjisë 5G dhe koronavirusit; që ushtria amerikane ka zhvilluar koronavirusin si një armë biologjike; që Bill Gejts (Bill Gates) përdor koronavirusin për të “shtyrë” një vaksinë me një mikroçip me të cilin mund të gjurmojë njerëzit; si dhe se koronavirusi “ka dalë” nga laboratori në Vuhan (Wuhan).
Ashtu si vetë virusi, teoritë e konspiracionit mbijetojnë dhe transmetohen përmes mikpritësve. Mikpritës të njohur dhe me ndikim të tillë si politikanë dhe/ose persona të tjerë të famshëm mund të infektojnë potencialisht miliona të tjerë përmes aktiviteteve të tyre.
Në këtë kuptim, ish-Presidenti i SHBA-ve Donald Trump shpesh e quante koronavirusin “grip të zakonshëm” i cili “do të zhduket gjatë verës” dhe shumë të ngjashme. Sidoqoftë, ajo që mund ta klasifikojë atë në mesin e atyre që transmetojnë infektimin me teori konspiracioni është një cicërimë nga marsi i vitit 2020, në të cilën koronavirusin ai e quan – virus kinez. Kjo cicërimë mbështeti teoritë se kinezët ishin fajtorë për krijimin e koronavirusit, dhe në të njëjtën kohë nisi një ortek komentesh të drejtuara kundër kinezëve në mediat sociale.
Burimi: rs.n1info.com
Ngjashëm si Donald Trump dhe dy senatorë amerikanë kanë kontribuar në përhapjen e teorive të ndryshme në lidhje me koronavirusin. Senatori Rand Paul, një senator republikan nga Kentaki (Kentucky), deklaroi se ai nuk do të vaksinohej sepse ai ishte shëruar më parë nga koronavirusi. Ai gjithashtu sugjeronte se imuniteti natyror është më efektiv sesa një vaksinë. Përveç politikanëve që në këtë mënyrë kontribuan në përhapjen e formave të ndryshme të teorive të konspiracionit në lidhje me koronavirusin, ajo u bë edhe nga njerëz të famshëm nga bota e shou – biznesit. Një nga ikonat më të mëdha të muzikës pop në SHBA, Madonna postoi një video në llogarinë e saj në Instagram duke komentuar se vaksina kundër koronavirusit ka ekzistuar prej disa kohësh, por që fshihet qëllimisht nga njerëzit e zakonshëm për ta bërë më të lehtë kontrollimin e tyre dhe për të pasuruar edhe më shumë njerëzit e pasur.
Përhapja e teorive të konspiracionit sipas recetës vendase
As Ballkani Perëndimor nuk ka qëndruar imun ndaj formave të ndryshme të dizinformatave, lajmeve të rreme, fakteve alternative dhe teorive të konspiracionit në lidhje me koronavirusin. Në fillim të pandemisë, pulmonologu Branimir Nestoroviç siguroi publikun serb se koronavirusi është „gripi më qesharak“, dhe se gratë lirisht mund të shkojnë për „shoping në Milano“. Duke marrë parasysh që deklaratat u bënë më 26 shkurt 2020, pra në fillim të përhapjes së koronavirusit, mund të thuhet se ato ishin rezultat i një informacioni të pamjaftueshëm. Problematike dhe shqetësuese është mungesa e seriozitetit dhe përgjegjësisë kur publikisht zbulohen informacione që lidhen drejtpërdrejt me shëndetin e njerëzve. Një gabim i ngjashëm “në hap” u bë edhe nga Ministri i atëhershëm i Punëve të Jashtme të Serbisë, Ivica Daçiç i cili deklaroi më 28 shkurt 2020 se nuk përjashtohet që pandemia e koronavirusit të jetë „pjesë e një lufte të veçantë kundër Kinës“.
Deklarata të tilla të paktën mund të vendosen në rendin e fakteve alternative të paverifikuara, dhe më gjerë në rendin e teorive të konspiracionit. Për më tepër, një nga teoricientet e shquara të konspiracionit e cili fitoi shumë hapësirë mediatike, jo vetëm për shfaqjet në kanale të errëta në Youtube, por edhe në televizione me një frekuencë kombëtare në Serbi është psikologia klinike Mila Aleçkoviç. Ajo është e njohur për teoritë e saj se pandemia po përdoret për të futur “masa eksperimentale” që synojnë “skllavërimin e njerëzve” në mënyrë që të pasurojnë një numër të vogël të “globalistëve”.
Ashtu si në Perëndim, përveç politikanëve zyrtarë dhe figurave publike nga profesioni, problemi i përhapjes së formave të ndryshme të dizinformimit dhe informacionit të paverifikuar bëhet më i madh kur përfshihen yje të njohur nga bota e argëtimit dhe sportit. 
Në atë drejtim është edhe deklarata e këngëtares popullore Nada Topçagiç se koronavirusi mund të trajtohet me raki dhe hudhër, kurse tenisti numër një në botë, Novak Xhokoviç, u ofroi të gjithëve dhjetë këshillat e tij se si të luftohet koronavirusi. Futbollisti kroat Dejan Lovren iu bashkua valës së komenteve negative të drejtuara kundër Bill Gates përmes rrjeteve sociale, i cili sipas tyre konsiderohet të jetë një nga përgjegjësit më të mëdhenj për shfaqjen dhe përhapjen e koronavirusit. Lovren në llogarinë e tij në Instagram kishte shkruar „Bill, loja ka mbaruar, njerëzit nuk janë të verbër“.
Rrjetet sociale janë sigurisht një nga platformat më efektive për përhapjen e formave të ndryshme të dizinformatave. Në këtë kontekst, në Bosnjë dhe Hercegovinë grupi “Q-Anon Bosnja dhe Hercegovina” ishte aktiv në Facebook për pesë muaj, i cili u shfuqizua në muajin tetor të vitit 2020. Ky grup ishte pjesë e lëvizjes më të gjerë “Q-Anon” që ishte formuar në vitin 2017 në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe që ndiqte moton e përbashkët #wwg1wga (Where We Go One We Go All – Ku shkon njëri, shkojnë të gjithë). Thelbi i kësaj lëvizje, e cila ekspansionin e saj e ka pasur në platformat sociale, është përhapja e formave të ndryshme të dizinformimit, lajmeve të rreme dhe teorive të konspiracionit.
Në atë grup, ndër të tjera, mund të gjenden pretendime se: Koronavirusi nuk ekziston, por është shpikur; nëse ekziston, është krijuar në një laborator. Çdo prind është i detyruar të mbrojë fëmijën e tij nga vaksinimi i detyruar. Futja e teknologjisë 5G do të sjellë pasoja të pariparueshme për të gjitha gjallesat në Tokë. Në Maqedoninë e Veriut, gjithnjë e më popullore është përcjellja e dizinformatave duke dërguar mesazhe personale, ndoshta përmes platformave të tilla si Messenger, Viber, WhatsApp dhe të ngjashme. Kjo është një mënyrë efektive për të përhapur dizinformata pasi është e vështirë të zbulohet. Është gjithashtu interesante që si metoda efektive për të shmangur zbulimin e dizinformatave është edhe dërgimi i pamjeve të çastit (screenshots), por edhe përzierja e qëllimshme e shkronjave cirilike dhe latine për të maskuar gjurmët.
Mirëpo, përveç këtyre, të themi kushtimisht, shembuj të izoluar që sigurisht mund të ilustrojnë prirje të caktuara, është shumë e rëndësishme të përmenden edhe të dhënat nga hulumtimi „Virusi i dyshimtë: Konspiracionet dhe KOVID-19 në Ballkan” i kryer nga Grupi Këshilldhënës për Politika Publike: Ballkani në Evropë (BiEPAG) në vitin 2020, mbi popullaritetin e teorive të ndryshme të konspiracionit në vendet e Ballkanit Perëndimor. Hulumtimet tregojnë se pothuajse 80% e të anketuarve besojnë, në një masë të madhe ose pjesërisht, në disa nga teoritë e konspiracionit në lidhje me koronavirusin. Ky hulumtim tregon se Shqipëria ka përqindjen më të lartë të njerëzve që besojnë në teoritë e konspiracionit. Më të njohurat janë teoritë që i atribuojnë përgjegjësi Kinës, por edhe kur bëhet fjalë për lidhjen me Bill Gates, 43% e popullsisë besojnë se kryesisht ose të paktën në një farë mase kjo është e vërtetë.
Reflektimi kritik si një vaksinë për teoritë e konspiracionit
Nuk është aspak e lehtë të gjesh rrugën tënde në një det plot formash të ndryshme dizinformatash, teorish konspiracioni, lajmesh të rreme, faktesh alternative. Duke marrë parasysh se zakonisht nuk ka zgjidhje sistematike që do të ndihmonin individët të orientohen më mirë në një hapësirë shurdhuese digjitale, është e rëndësishme të përpiqemi të zhvillojmë në mënyrë të pavarur aftësitë dhe kompetencat e nevojshme në këtë drejtim. Në kontekstin e verifikimit të përmbajtjeve, një nga hapat më të rëndësishëm është të kontrolloni burimin e informacionit. Në këtë kuptim, është e rëndësishme të dini se si t’i përgjigjeni pyetjes nëse një burim i veçantë është i besueshëm dhe me reputacion.
Një nga parakushtet e rëndësishme që një portal i caktuar duhet të përmbushë në mënyrë që të konsiderohet si një burim i besueshëm i informacionit është ekzistenca e impresum-it, pra një seksioni brenda të cilit përmbahen të dhëna mbi pronësinë/strukturën editoriale dhe informacionin bazë të kontaktit. Gjithashtu një nga aspektet e rëndësishme të vërtetimit të burimit është sigurisht domeni që përdoret. Nuk është e pazakontë që disa portale të rreme të përpiqen të kopjojnë portalet ekzistuese të informacionit duke përdorur një domen të ngjashëm, të cilin lexuesi i rëndomtë në përgjithësi e shpërfill. Për shembull, në vend të domenit “cnn.com” mund të jetë “cnn.com.co” ose “cnn.website”, që janë shenja se mund të sugjerojë në parregullsi të caktuara. Pastaj duhet të kontrollohet nëse ky burim citohet edhe nga mediat e tjera.
Për çdo rast, kontrolloni për të parë nëse faqet ekzistuese të kontrollit të fakteve (të tilla si snopes.com) e kanë mbuluar tashmë temën në një farë mënyre. Hapi i dytë është të kontrollohet autori, gjegjësisht të kontrollohet nëse autori ka kualifikime dhe përvojë në këtë fushë dhe nëse teksti përdor fakte dhe prova të verifikueshme nga kërkime shkencore ose akademike. Përveç kësaj, është e rëndësishme të kontrollohet nëse autori ose bashkëbiseduesi është një ekspert i vetëshpallur, apo është i lidhur me ndonjë organizatë. Së fundmi, hapi i tretë, i cili nuk është i parëndësishëm është të kontrolloni stilin dhe tonin në të cilin është shkruar teksti. Zakonisht forma të ndryshme të dizinformimit dhe teorive të konspiracionit shkruhen në një stil sensacionalist.
Më në fund, me këto tre hapa, është e nevojshme të zhvillohet vazhdimisht një reflektim kritik, të fitohet njohuri se si funksionojnë mediat masive dhe platformat digjitale, si përhapen forma të ndryshme të dizinformimit dhe cilat janë interesat prapa aktiviteteve të tilla. Këto hapa të vegjël për njerëzimin, me sa duket, janë të mirëseardhur për çdo individ dhe si konkludim mund të kontribuojnë në dekontaminimin e hapësirës publike në internet.
Ky blog është publikuar në kuadër të iniciativës „Histori nga rajoni“ që e zbaton Res publica në bashkëpunim me Sbunker (Kosovë), Analiziraj.ba (BH), Ne davimo Beograd (Serbi), Makropolis (Greqi) PCNEN (Mali i Zi) dhe Lupiga (Kroaci).
