Jacques Derrida: Problemet e pranis?

Derek Attridge eksploron différance-n, dekonstruktimin dhe rolin e të pamundurës në veprën e filozofit përçarës

Jacques Derrida konsiderohet gjerësisht si filozofi më i rëndësishëm francez i pjesës së dytë të shekullit të njezetë. Megjithatë, kur emri i tij u emërua për doktoraturë nderi në Universitetin e Kejmbrixhit më 1992, një pjesë e konsiderueshme e establishmentit filozofik angloamerikan u revoltua. Tetëmbëdhjetë filozofë nga nëntë vende nënshkruan një letër për The Times që kundërshtonte çmimin mbi bazën se vepra e Derrida-së përmbante “truqe dhe dredhi të ngjashme me ato të dadaistëve apo të poetëve konkretë” dhe se nuk arrinte të ishte “më shumë se një sulm gjysmë i kuptueshëm ndaj vlerave të arsyes, së vërtetës, dhe studimit”. Pra, të kuptosh trashëgiminë e Derrida-së, do të thotë gjithashtu të kuptuarit pse u bë ai cak i vrerit të tillë.

I lindur më 1930 në një familje hebreje në Algjeri, Derrida mësoi që në moshë të re për dëmet që shkaktohen nga mbivendosja e kategorive fikse mbi larminë njerëzore: në 1942 regjimi Vishi uli përqindjen e studentëve hebrenj që pranoheshin në shkolla, që pati për pasojë përjashtimin e tij dhe një periudhë disi të rrezikshme të arsimimit. Në 1949 ai u zhvendos në Francën metropolitane për të studiuar tutje, dhe në 1956, me të shkruar disertacionin mbi filozofin gjerman Edmunt Husserl, ai kaloi provimin e aggregation-it që e kualifikoi si mësues. Në 1964, pas dy vitesh shërbimi ushtarak në Algjeri, filloi të jepte mësim në École Normale Supérieure në Paris, ku qëndroi për njëzet vjet, dhe ku ligjëroi një seminar javor – secilin vit një temë të re – që u bë magnet për kureshtarët intelektualë.

Më 1962 botoi një hyrje të gjatë sa një libër të përkthimit që i kishte bërë veprës së shkurtër të Husserl-it Origjina e Gjeometrisë, në të cilin ishin evidente farat e mendimit të tij të mëvonshëm, por qe në vitin 1967 që ai la shenjë për të qenë në skenën filozofike franceze. Atë vit botoi tre libra, dhe kështu shfaqi origjinalitetin dhe prodhimtarinë e jashtëzakonshme që do ta karakterizojë karrierën e tij deri në vdekjen më 2004 nga kanceri i pankreasit: Shkrimi dhe Diferenca [L’écriture et la difference], Zëri dhe fenomeni [La voix et le phénomène], dhe Për Gramatologjinë [De la grammatologie]. Pesë vjet më vonë, u shfaq një tjetër treshe librash, që çimentoi pozitën e Derrida-së karshi asaj që u bë e njohur në botën anglishtfolëse si “post-strukturalizëm”: Përhapja [La Dissemination], Margjinat e Filozofisë [Marges de la philosophie] dhe Pozicionet [Positions]. Këto u pasuan nga një rrjedhë e vazhdueshme e botimeve; një vëllim i kohës së fundit i prodhuar pas vdekjes së nga botuesi i tij i parapëlqyer Galilee, radhit 57 libra të botuar nga shtëpia e tyre botuese dhe 31 të tjerë nga botuesit tjerë – dhe kjo listë përfshin vetëm dy vëllimet e para të serisë së planifikuar të seminarëve deri tash të pabotuara që u dhanë më shumë se dyzet vjet më parë.

Shtrirja e Derrida-së qe e jashtëzakonshme: shkroi analiza të veprave të një numri filozofësh që prej Platonit e Aristotelit e deri te bashkëkohësit e tij dhe u mor me poezinë, fiksionin dhe dramat e një sërë shkrimtarësh francezë, anglezë e gjermanë. Komentet e tij mbi artet pamore janë ndër botimet më sfiduese, dhe ai dha poashtu kontribut të çmueshëm për çështjet politike. Ndikimi i tij është ndjerë përgjatë një vargu edhe më të gjerë disiplinash e institucionesh, lëvizjesh politike e praktikash kreative.

Do të ishte e vështirë që një intelekt i tillë produktiv e gjithëpërfshirës të përmblidhej shkurtimisht, megjithatë mund të vëmë në pah disa prej filleve qendrore të mendimit të Derrida-së. Moria e hamendjeve të cilën e ka cak në shumë prej veprave të tij – si hamendjet në zemër të traditës filozofike perëndimore, ashtu edhe ato që merren për “gjykim të shëndoshë” – mund të etikohen si prani [presence]. Kur mendoj për vetëdijen time ajo çfarë përjetoj është vetëprani: duket se nuk ka ndonjë medium ndërhyrës mes sensit të vetvetes dhe asaj veteje. Ngjashëm, bota që shoh dhe dëgjoj është e pranishme për mua pa ndërmjetësim. Kuptimet me të cilat ngjeshem vazhdimisht duken të pranishme menjëherë [në mënyrë të mënjëhershme]; është e vështirë të shihet se si këtuja (hapësinore) – në dukje e thjeshtë – dhe tashi (kohor) – i të qenit në botë – do të mund të ndaheshin ose të ndërlikoheshin.

Prania është e nënkuptuar në mbështetjen e filozofisë perëndimore te arsyeja, e cila dallon qartë mes asaj çfarë është e pranishme (tash, këtu) dhe çfarë është e munguar (e kaluara ose e ardhmja, diku tjetër), dhe kërkon zanafillën e pastër dhe bazën e sigurt për mendimin, të përmbledhur në fjalën greke logos – prej ku rrjedh emri i Derrida-së për këtë formë të të menduarit, logocentrizmi. Nëse prania është thelbësore dhe e patjetërsueshme, atëherë çdo gjë që kërcënon ta ndërlikojë apo ta njollosë, duhet të konsiderohet si dytësore, e papëlqyeshme dhe rrjedhimore. Ngaqë prania është vlerë; ajo është ajo që duhet, e duhur për kuptimin, vetëdijen, ekzistencën, por të mirën dhe korrekten gjithashtu (në frëngjisht propre ngërthen domethënien e higjienës dhe pastërtisë). Derrida përkufizon “metafizikën e pranisë” si “ndërrmarjen e të kthyerit ‘strategjikisht’, ‘idealisht’, tek një zanafillë ose prioritet që mendohet si i thjeshtë, i pacenuar, normal, i pastër, standard, i njëjtë me vetveten, në mënyrë që pastaj të mendohet në terma të derivimit, ndërlikimit, përkeqësimit, aksidentit, etj”.

Por çka nëse prania është fantazi, produkt i dëshirave tona në vend se ashtu siç janë gjërat? Në veprat e para, Derrida analizoi një sërë tekstesh filozofike, linguistike, autobiografike dhe antropologjike për të dëshmuar që, gjithnjë e përsëri, përpjekjet për të ndaluar papastërtitë që kanosin praninë ia dalin sall të dëshmojnë se ato tipari në dukje dytësore, në fakt, janë parësore. Shembulli më i mirënjohur në këto studime të hershme është marrëdhënia mes të folurit dhe të shkruarit, që është lënda e Për Gramatologjinë dhe një pjese të Përhapjes. Në historinë e mendimit Perëndimor, pohon Derrida, seç ka një hamendje se e folura është parësore dhe e vetëmjaftueshme, ndërkohë që shkrimi është sistem dytësor përmes të cilit transkriptohet e folura. Te të gjithë mendimarët që shqyrton ai, shkrimi del i mangët në krahasim me të folurën ngapse është i shkëputur prej burimit, i hapur ndaj prishjes, grup simbolesh të vdekura më shumë sesa një shprehje e gjallëruar e vetes, dhe e pranisë me një e fjalë.

Por Derrida nuk vë thjesht në pah këtë paragjykim të vazhdueshëm; përmes leximit të vëmendshëm, ai tregon si vetë vetitë për të cilat shkrimi del vazhdimisht mangut nga mendimtarët që prej Platonit te Jean-Jacques Rousseau te Ferdinand de Saussure dhe Claude Levi-Strauss janë çfarë e bëjnë të mundur të folurën. E folura gjithashtu, pa marrë parasysh sa e menjëhershme duket për folësin dhe dëgjuesin, ndërmjetësohet nga sistemi i gjuhës dhe konteksti kulturor i folësit dhe i dëgjuesit, dhe gjithmonë mund të falsifikohet ose të keqkuptohet. Gjuha, në çdo formë, është lloj i shkrimit (Derrida e quan këtë sens të përgjithësuar “arke-shkrim”); nuk është asnjëherë manifestim i pastër i pranisë – edhe ngase vetëm kështu do të mund të funksionojë. Ky është mendimi të cilin mendimtarët në fjalë duhet t’i rezistojnë, shpesh me vrull, në mënyrë që të ruajnë iluzionin e pastërtisë dhe thjeshtësisë së pranisë.

Qëllimi i këtij demonstrimi, të cilin Derrida e kryen në qindra faqe të analizës së thuktë të veprave si Fedri i Platonit, Rrëfimet e Rousseau-it, Kurs në Lingustikë të Përgjithshme të Saussure-it dhe Tropikët e Trishtë të Levi-Strauss-it, nuk është thjesht për të ndrequr pikëpamjen e gabuar për atë sesi vepron gjuha; për Derrida-në, në thelb, kjo është shenjë e një problemi më të madh të mendimit perëndimor, i tillë që nënvizon jo vetëm trajtimet filozofike të kuptimit, subjektivitetit dhe komunikimit, por i cili ka gjithashtu nënkuptime të thella etike. Shumë prej energjisë së Derrida-së në pjesën e fundit të karierës së tij u përqendrua në zhvillimin e këtyre pasojave etike.

Prej shumë termeve që Derrida shpiku për të etiketuar praktikën e tij filozofike, ai që përmendet më së shumti është “dekonstruktimi”, fjalë që tash është bërë pjesë e shumë gjuhëve. Termi është i dobishëm në të paktën dy mënyra. Së pari, i referohet një mënyrë të të lexuarit e jo argumentimit të pastër filozofik, që pasqyron metodën e parapëlqyer të Derrida-së. Tashmë duhet të jetë e qartë pse argumentimi i pastër nuk është mënyra më e mirë që të tregohet pamundësia e pranisë: një qasje e tillë do ta hamendësonte natyrën joproblematike të vetë gjësë që po sfidohet, procedurave tradicionale të arsyes. Nuk mund t’i shmangemi hamendësimeve të pranisë (apo vetëpranisë), por mund të gjejmë indikacione të kufive të saj në mendimtarët tanë më të mprehtë. Së dyti, si shprehje e shkatërrimit [destruction] përmes shtimit të një parashtese më pozitive, “con”, jep të kuptojë se ky lloj i të lexuarit nuk është sall negativ. Derrida këmbëngul vazhdimisht në natyrën afirmative të dekonstruktimit.

Nëse themeli i kuptimit dhe i ekzistencës nuk është prania, atëherë çfarë është? Ngaqë gjuha dhe argumenti janë aq të varura nga hamendësimet e pranisë, Derrida-së i duhet të përdorë mënyra disi të tërthorta për të artikuluar alternativën që propozon; nuk është thjesht gjë e tillë që të mund ta quajë me emër apo ta shohë në sy. Një term që përdor, siç e pamë, është “shkrimi”, por kjo strategji është e hapur për keqkuptim. Derrida prandaj krijon një fjalë që nuk është në leksikonin francez: différance, që përmban konotacione si të “diferencës” ashtu edhe të “shtyrjes”. Se a është zanafilla e kuptimit hapësinore (dallimet mes subjekteve bashkëjetuese) apo kohore (shtyrjet prej së kaluarës në të ardhmen) është e pavendosshme, për të përdorur një term tjetër derridean.

Një tjetër term derridean ndihmon që të qartësohet kjo pikëpamja e papastërtisë së zanafillës: “gjurma”. Një sqarim i thjeshtë vjen nga teoria linguistike. Saussure demonstroi me nam se gjuha (apo çdo sistem shenjash) vepron jo në terma të substancave materiale por dallimeve formale. Tingulli /b/ në fjalën bat funksionon me sukses jo sepse ka ndonjë gjë qenësisht të duhur kur vjen puna te një mbërthyes i zëshëm, dybuzor, në këtë pozitë, por ngaqë është i ndryshëm prej fonemave të tjera që mund të kishin zënë këtë vend, sikurse /m/ ose /s/. Aftësia e saj për të marrë pjesë në krijimin e kuptimit, pra, varet po aq prej asaj çfarë nuk është sa prej asaj çfarë është. Kështu, ajo bart gjurmë të mundësive të tjera dhe nuk është tërësisht e pranishme ndaj vetes. Prania dhe mungesa nuk e janë të kundërta që përjashtojnë njëra tjetrën; diferencat e Saussure-it, që nënvizojnë të gjithë kuptimin, janë différance-at.

Leximet e përpikta të teksteve filozofike të Derrida-së janë të dedikuara që të zbulojnë sesi mbështeten ato tekste në struktura aq joracionale, madje edhe atëherë kur në dukje mbahen pas rregullave të logjikës aristoteliane. Leximet e tij të teksteve letrare, për dallim, zakonisht kanë për synim të nxjerrin në shesh sfidat e vëtë veprës me këto rregulla duke ofruar çfarë ai e quan “kundërnënshkrim” karshi nënshkrimit të veprës dhe autorit të saj, manovrimit të tyre unik të ligjeve të përgjithshme të gjuhës. Shakespeare-i, James Joyce-i, Franz Kafka, Paul Celan-i, Jean Genet-i dhe shumë të tjerë marrin këtë lloj vëmendjeje, në ese të shkruara jo si dekonstruktime filozofike por si orvatje për të nxjerrë në pah mënyrat në të cilat veprat letrare, secila në mënyren e vet, zhbirojnë kufijtë e mendimit racional.

Po të zgjedhnim një term kyç të pikëpamjes etike të Derrida-së, do të ishte mikpritja. Ai ishte aktiv në promovimin e të drejtave të të huajve [sans-papiers] në Francë dhe në përkrahjen e qyteteve vendstrehuese, dhe e tërë gama e mendimeve të tij mbahet pas vullnetit për të mirëpritur çfarë është jashtë normave të pranuara dhe disiplinave akademike dhe kulturës më gjerësisht. Vetë motori i ekzistencës njerëzore dhe shoqërore në plotësinë e saj është hapje ndaj asaj çfarë mund të vijë, dhe kjo hapje është e lidhur drejtpërdrejt me mungesën e një baze fikse; arke-shkrimi, différance, dhe struktura e gjurmës – të gjitha këto alternativa të pranisë nënkuptojnë pashmangshmërinë e ndryshimit, kontaminimin e shëndetshëm të së brendshmes nga e jashtmja, të mbizotërueses nga të përjashtuarit, të së mundshmes nga e pamundshmja.

Ky çifti i fundit mund të duket sall një zbukurim retorik, por në fakt Derrida e mori shumë seriozisht çështjen e pamundësisë. Mikpritja është e pamundshme, na thotë. Të jesh vërtet mikpritës do të thotë të dorëzosh tërësisht kontrollin ndaj pronës tënde në mënyrë që t’i lejosh mysafirit liri të plotë, me pasoja shkatërrimtare (mbase edhe për vetë mysafirin). Prandaj, domosdo gardhojmë mikpritjen me kushte dhe kufij; por as që mund ta quajmë mikpritje nëse nuk garantohet nga një impuls i mirëseardhjes së pakushtëzuar. E njëjta vlen për dhënien, faljen, dashurinë, zinë, drejtësinë: të gjitha janë të pamundura, por pamundësia e tyre i bën ato vlerat etike që janë.

Pse, atëherë, vepra e Derrida-së provokon jo vetëm mospajtime por armiqësi e helm prej aq shumë anëve të establishmentit filozofik (me inkurajim të herëpashershëm gazetaresk)? Një arsye, patjetër që është stili i Derrida-së. Natyra e angazhimit të tij me traditën kërkon diçka tjetër pos argumentit të drejpërdrejtë, dhe ai kurrë nuk iu tremb veglave stilistike që asociohen më shumë me letërsinë, ato “truqet dhe dredhitë” aq të pashije për autorët e letrës në The Times. (Për më tepër, vepra e Derrida-së pati ndikim tejet të madh në departamentet e letërsisë.) Por më domethënës është fakti se shpjegimi i Derrida-së i themeleve të mendimit përbën sfidë për ndërmarrjen filozofike siç u themelua nga Platoni dhe Aristoteli dhe u bart deri në kohën tonë – ndonëse larg karikaturës që krijojnë kritikët e tij. Çfarë u shpëton këtyre përfolësve është shkalla në të cilën Derrida, përgjatë gjithë karrierës, shfaqi virtytet më të larta filozofike të analizës së rreptë, shprehjes së përpiktë, dijes së gjerë dhe gatishmërisë për të menduar të pamenduarën. Nëse shkrimi i tij tendos mendjen përtej të rehatshmes, atëherë po bën atë çfarë filozofia më e mirë ka bërë gjithmonë.

***

Përktheu: Bardhi Bakija