Më në fund edhe në mjedisin tonë u shfaq fenomeni tashmë i lashtë mbi (mos)pajtueshmërinë e fesë me shkencën. Kjo rezultoi nga pezullimi nga detyra, denigrimi dhe diskreditimi publik që iu bë një teologu (Drilon Gashi), me njërën nga arsyet se ai nuk po shihka kundërshti midis interpretimit fetar të krijimit dhe teorisë së evolucionit. Ky shkrim nuk synon t’i kontribuojë këtij debati dhe të mbështesë argumentet e ndonjërës palë, por më shumë fokusi do të mbetet në faktin se në historinë e mendimit mysliman, përfshirë edhe atë shqiptar, temat e këtilla janë trajtuar në një ambient shumë më të lirë, tolerant dhe më shkencor. Si dhe, për mënyrën sesi dijetarët e lashtë myslimanë arritën t’i mbanin të ndara fenë dhe shkencën, sepse mendonin se kështu, mund t’i linin të zhvilloheshin të dyja këto.
Konflikti midis epistemologjive fetare dhe atyre filozofike e shkencore si njëri nga konfliktet kryesore intelektuale të njerëzimit, shpeshherë nxjerr kokë edhe në shoqëritë shqiptare. Librat dhe shkrimet e publikuara nga intelektualë dhe klerikë shqiptarë në periudhën para Luftës së Dytë Botërore, dëshmojnë se edhe ata qenë preokupuar me probleme të ngjashme. Kurse reagimet e polemikat e tyre shenjojnë një integritet të lartë intelektual dhe njerëzor, dhe as që mund të krahasohen me ragimet e këtyre të sotmeve.
Në pjesën e parë të shekullit të kaluar, dijetarët myslimanë shqiptarë e ndjenë nevojën të mendojnë e spekulojnë rreth teorisë së evolucionit e cila, edhe pse jo për herë të parë – ishte artikuluar nga Charles Darwin. Edhepse shumë para tij, shkencëtarë të kulturave tjera, përfshirë edhe ata myslimanë, kishin shprehur mendime të njëjta me ato të Darwinit, në lidhje me zhvillimin dhe evoluimin e gjallesave. Në mesjetën e myslimanëve, një periudhë e ndritur kjo, ekzistonin disa shkencëtarë e dijetarë, të cilët shkruan shumë qartë në lidhje me evoluimin e gjallesave dhe vetë preardhjen e njeriut nga kafshët.
Al Xhahiz (Al-Jahiz) (766-869) në librin Kitab al-Hayawan (Libri i kafshëve) shkruante mbi evoluimin bilogjik të gjallesave, njëjt si Abu Musa Xhâbir ibn Hayyân (721-815) që fliste mbi zhvillimin natyror-bilogjik të jetës. Përveç këtyre dyve, në historinë intelektuale të myslimanëve numërohen disa emra shumë të njohur, që kanë mëtuar ta argumentonin evoluimin bilogjik të gjallesave, përfshirë këtu edhe njeriun. Më i artikuluari prej tyre ishte Ibn Halduni (1332 –1406), autori i kryeveprës “El Mukaddime”, ku ndër tjerash flet edhe për evoluimin dhe zhvillimin e specieve. Madje Ibn Halduni gati 500 vjet para Darwinit shkruante se majmuni është kafsha më e zhvilluar e që më së shumëti i ngjan njeriut. Madje ai në Mukaddime pohon se njeriu e ka prejardhjen nga një kafshë shumë e ngjashme me majmunin. Të gjithë këta vepronin e shpreheshin lirshëm dhe asnjëri prej tyre nuk diskreditohej për shkak të qëndrimeve të tyre shkencore. Në mesjetën myslimane, më shumë sulmoheshin dijetarët, mistikët dhe filozofët që arrinin në ndonjë rezultat intelektual e metafizik që mund të ishte kundër rrymës zyrtare të kohës, sesa shkencëtarët të cilët merreshin me shkencat natyrore.
Kurse në historinë e mendimit shqiptar, Hoxha Hasan Tahsini shkroi dhe e pranoi teorinë e evolucionit, madje i quajti të gabuara mendimet e të vjetërve në lidhje me ndikimin e shkaqeve mbinatyrore në ndryshimet natyrore. “Gjithësesi, do të vijë dita kur zoologjija do të konsiderohet pjesë e historisë së krijimit dhe do të merret me analizën e ndikimit të formave dhe aftësive shtazore në marrjen e formës që ka sot njeriu” (f. 57-58), shkruante Hoxha Tahsini. Kurse një dijetar tjetër shqiptar, por pak i njohur për ne, Sheh Muharrem Mitrovica në shkrimin “A pajton feja Islame me shkencë: rreth vjetërsisë dhe krijesës së Botës”, të botuar në revistën Njeriu, nr. 2 (14), viti 1943, arriti në rezultate të reja për mjediset fetare shqiptare të kohës. Sheh Muharrem Mitrovica duke iu referuar një hadithi profetik që thoshte: (përkthimi i vetë Mitrovicës) “Zoti me madhnin e Tij para Ademit qi dijmë neve ka krijuem njëqindmijë (100 000) Ademën…”, dhe duke e interpretuar hadithin me fjalët e Ibn Arabiut, vjen në përfundimin: “Pra si përfundim të lejohemi me thanë se shkenca dhe koha me tutje kanë me caktue ma ekzaktërisht ditën e lemjes me miljarde vjetë ma parë se kësaj bote plakë, qi neve e kemi mëmë dhe qi në shpinën e saj ka bartun 70 shekuj para Atin t’onë Ademin e ma parë se ky, njëqindmijë Ademën të tjerë”.
Sipas kësaj, Mitrovica mëton te evitojë konfliktin e fesë islame me shkencën, dhe kështu, t’i gjejë vend krijimit shumë më të lashtë të njeriut seç pretendojnë teologjitë ortodokse. Sipas Mitrovicës, Ademi, të cilin e dijmë për njeri të parë, ka jetuar para 70 shekujsh, kurse bota ka pasur edhe njëqindmijë Adema të tjerë para tij. Ai me anë të këtij shkrimi, synonte që bashkombasve dhe bashkëfetarëve të vet t’ia hapte rrugën e zhvillimit intelektual e shkencor. Sepse edhe ai, si Hoxha Tahsini, e kishte kuptuar se konflikti midis teologjisë islame dhe shkencës, e kishte gjenezën në prejardhjen e njeriut dhe gjithësisë në përgjithësi. Për atë dhe ata kishin hallin që t’ia argumentonin klerikëve dogmatikë myslimanë se feja islame duhet të interpretohet në atë mënyrë që të mos bjerë në kundërshtim me rezultatet shkencore.
Ndërsa sa i përket temës së krijimit të botës dhe njeriut si çdokund tjetër, edhe te ne vazhdojnë të mbizotërojnë dy qëndrime krejt diverse me njëra tjetrën. Por ajo më intersantja është se derisa në Mesjetë, dijetarët myslimanë qëndronin në anën e evolucionit natyror të gjallesave, sot në mjediset myslimane ndodh e kundërta. Pra dijetarët apo më mirë të thuhet klerikët myslimanë janë radhitur në anën e intepretimit fetar të botës natyrore. Si rezultat i krejt kësaj, intelektualin mysliman vazhdojnë ta preokupojnë dy sisteme epistemologjike, në njërën anë ai fetar, e në anën tjetër ai shkencor.
Prandaj filozofi sirian, Sadiq al-Azm ka shtruar një pyetje tepër sfiduese, e cila ka preokupuar dhe vazhdon t’i preokupojë intelektualët modernë të Botës islame. Pyetja e Al-Azmit është: “A mund të vazhdojë t’i pranojë doktrinat e trashëguara nëse ato janë të papajtueshme me bindjet e tjera të cilat i kam formuar, pa e tradhtuar parimin e integritetit intelektual dhe pa e sakrifikuar unitetin dhe kohezionin e brendshëm të mendimeve të mia?”. Pra, Al-Azm pyet nëse një intelektual i formuar me dije dhe shkencë moderne, mund t’i pranojë si të vërteta doktrinat fetare dhe kështu, të ketë dy sisteme të barabarta epistemologjike, nëpërmjet të cilëve do të kuptojë dhe interpretojë botën rreth tij. Filozofi sirian është i mendimit se rehatinë ontologjike, epistemologjike dhe kozmologjike të popujve të Mesdheut, ku bëjnë pjesë edhe myslimanët, e kanë lëkundur pesë dallgë shkencore dhe diturore të ardhura nga bota moderne perëndimore:
– Lëvizja e Renesansës që filloi në Itali në shekullin XV dhe u përhap në çdo cep të Europës,
– Revolucioni shkencor, që zyrtarisht nisi me botimin e librit të Nicolaus Copernicusit mbi sistemin diellor dhe arriti kulmin me botimin e librit të Isaac Neëtonit Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica,
– Revolucioni industrial që ka filluar në shekullin XVII dhe vazhdon deri sot,
– Botimi i librit të Charles Darwin i titulluar On the Origin of Species [Mbi Origjinën e Llojeve] në vitin 1859 dhe i Karl Marxit i titulluar Das Capital [Kapitali] në vitin 1867,
– Ndërveprimi i thellë ndërmjet këtyre katër lëvizjeve dhe shtrirja e tyre përtej kontinentit të Europës.
Prandaj, sipas Al Azm, dijet teologjike të myslimanëve në asnjë mënyrë nuk mund të jetë ekuivalente, madje as që mund të zënë vendin e të dhënave dhe rezultateve shkencore, që janë rezultat i qasjeve dhe metodologjive moderne. Kështu, ndoshta nuk është e drejtë që teologjia të pretendojë se mund të bëjë interpretime shkencore të fenomeneve natyrore. E aq më pak, teologët, fenë ta interpretojnë me argumente të shkencave natyrore. Nëse arrijnë t’i besojnë një ndarjeje të tillë, do të ndihmonin që të rinjtë tanë të mos mjaftohen me shpjegime sipërfaqësore e fetare të fenomeneve fizike e natyrore. Po ashtu do të kontribuonin që diskursin fetar ta pasurojnë me depërtime estetike, mistike dhe imagjinare.
——-
Literatura:
Ibn Haldun “Mukaddime”, përkthim i Jahja Hondozit.
Hoxha Tahsin, “Vepra”, vëll. 2.
Sadiq al-Azm, “Kultura shkencore dhe mjerimi i mendimit fetar” në “Leximi kritik i Tekstit: Hermeneutikë moderne e arsyes islame” (në botim).
