Në fillim të pandemisë, ne vlerësuam se ndoshta do të zgjasë për dy vjet. Një vit e shtatë muaj më vonë, sot pyes veten nëse do të jetë kështu me Maqedoninë.
Jo për shkak të mungesës së mekanizmave dhe mjeteve për të arritur qëllimin, por për shkak të mungesës së pesë faktorëve kryesorë që çojnë drejt kësaj: vaksinimi, besimi në institucione, komunikimi me publikun, sistemi shëndetësor dhe strategjia e qartë e qeverisë.
Situata sot dhe vdekshmëria nga KOVID-19
Vala e katërt e KOVID-19 është në zhvillim e sipër. Edhe pse duket se e kemi kaluar kulmin, sipas rënies së numrit riprodhues dhe rënies graduale të numrit të rasteve aktive (shiko grafikun 1), situata epidemiologjike është ende e paqëndrueshme dhe ekziston rreziku që vala të përhapet ose një valë e re të shfaqet më vonë gjatë kësaj vjeshte dhe dimri.
Grafiku 1. Situata epidemiologjike e KOVID-19 në Maqedoni. A. Numri aktual riprodhues i SARS-CoV-2. Linja e kaltër përfaqëson numrin e vlerësuar riprodhues në ditë (Rt); hijet përfaqësojnë 95% intervalet e besimit. Vija e kuqe përfaqëson kufirin e Rt – kur është mbi 1 epidemia përhapet, ndërsa kur është nën 1 epidemia bie. B. Numri i rasteve aktive të KOVID-19 sipas ditëve, është përfaqësuar me vijën e zezë. Vija e kuqe përfaqëson numrin kumulativ të rasteve të vdekjes. Burimi: Ministria e Shëndetësisë, treker.mk
Deri më 5 tetor 2021, në Maqedoni u regjistruan rreth 6.500 vdekje nga KOVID-19, i cili është një nga vendet me vdekshmërinë më të lartë nga KOVID-19 për milion banorë në botë. Përveç kësaj, ne kemi një numër të madh të vdekjeve të paregjistruara për shkak të pandemisë. Sipas të dhënave më të fundit nga Enti Shtetëror i Statistikës (EShS), nga fillimi i vitit 2020 deri në fund të korrikut të vitit 2021, kanë vdekur 42,062 njerëz. Në periudhën e caktuar, nëse nuk do të kishim pasur një pandemi, unë vlerësoj se 32,769 njerëz do të kishin vdekur. Që do të thotë se rreth 9,300 njerëz vdiqën më shumë se sa pritej. Deri atëherë, rreth 5,500 vdekje të KOVID -19 ishin raportuar – pothuajse 60% e tepricës së vdekjeve (shih Grafikun 2).
Grafiku 2. Vdekshmëria e tepërt në Maqedoni gjatë kohës së pandemisë me KOVID-19. Kolonat tregojnë devijimet nga vdekshmëria e pritshme sipas muajve. Vlerat mbi 0 tregojnë tepricën e vdekjeve në një muaj të caktuar. Vërejtje:
1. Të dhënat për muajin maj dhe qershor janë të dhëna preliminare.
2. Modeli linear i bazuar në variacionet mujore të vdekshmërisë nga janari i vitit 2010 deri në dhjetor të vitit 2019
Parashtrohet pyetja sa nga teprica e vdekjeve të mbetura u shkaktuan drejtpërdrejt nga KOVID-19 dhe sa vdiqën para kohe nga sëmundje të tjera – sëmundje kardiovaskulare, kancer, diabet, etj. Është një humbje e madhe në një periudhë të shkurtër kohe. Është sikur të kemi humbur para kohe popullsinë e një qyteti me madhësinë e Resenit, njerëz që mund të kishin jetuar me vite.
Strategji e paqartë dhe diskurs i ulët politik
Një nga arsyet e menaxhimit të dobët të pandemisë është mungesa e një strategjie të qëndrueshme dhe të qartë qeveritare. Shumë nga vendimet e saj ishin reaktive, të vonuara ose të diskutueshme. Kjo është veçanërisht e dukshme verën e kaluar, kur qeveria pothuajse tërësisht hoqi masat pa kontrolluar hyrjen në vend të rasteve të mundshme edhe pse kishim një shkallë jashtëzakonisht të ulët të vaksinimit. Gjithashtu, tubimet masive të dasmave dhe ngjarjeve të tjera çuan në një valë të katërt të parakohshme që u përhap shpejt dhe çoi në mosrespektimin e plotë të disiplinës së qytetarëve.
Ekuilibri midis ruajtjes së ekonomisë dhe funksionimit të shoqërisë kundrejt miratimit të masave për të luftuar pandeminë nuk ishte aspak optimal, por ky nuk është problem vetëm në Maqedoni, por në shumicën e vendeve në botë, përfshirë vendet e tjera të Ballkanit. Politizimi dhe përfitimi i madh nga kriza për pikë politike midis kundërshtarëve politikë kontribuan në përkeqësimin e mëtejshëm të situatës. Politikanët nuk bashkëpunuan për të mbrojtur interesat e njerëzve dhe të shtetit, por u sollën në mënyrë egoiste, me synime të ulëta, afatshkurtra për pushtet.
Një atmosferë e tillë politike dhe mungesë konzistence nga qeveria, e ndjekur nga vitet e zbatimit selektiv të ligjeve, si dhe pasiguria e jetës që ofron sistemi në lidhje me të drejtat e punëtorëve, gjinisë, të drejtat sociale dhe shëndetësore, besoj se kanë ndikuar seriozisht në motivimin dhe vullnetin e njerëzve për të luftuar krizën më të madhe shëndetësore shtetërore që kemi pasur ndonjëherë.
Mangësi në sistemin shëndetësor
Pandemia ka ekspozuar dobësitë në sistemin e kujdesit shëndetësor maqedonas, i cili ka vite që ka mungesë të stafit, pajisjeve dhe infrastrukturës. Ne kemi staf të mirë, por ata nuk kanë kushte pune dhe ata pushohen nga puna sepse duhej të trajtonin një numër të madh të rasteve të KOVID-19 përnjëherë, gjë që çoi në neglizhimin e sëmundjeve të tjera, të cilat ndoshta kanë kontribuar në rritjen e numrit të vdekshmërisë. Funksionimi i spitaleve dhe laboratorëve privatë përsa i përket çmimeve dhe trajtimit ka mbetur i parregulluar në të shumtën e kohës. Ato ekzistonin si struktura paralele, jashtë strategjisë kombëtare për pandeminë, duke faturuar shuma të mëdha parash në kohë krize.
Ne po shkojmë drejt ndoshta valës së fundit të pandemisë, duke pasur parasysh rritjen e numrave bazë riprodhues dhe madhësinë e pjesës tjetër të popullsisë të prekshme nga infeksioni, dhe ende nuk jam i bindur se ka protokolle të qarta kombëtare për udhëzimin dhe trajtimin e pacientëve me COVID-19 në sistemin e kujdesit parësor shëndetësor. Protokollet në nivel lokal në spitale ekzistojnë si ai në Klinikën e Sëmundjeve Infektive në Shkup i cili është sipas mjekësisë së bazuar në dëshmi dhe azhurnohet lokalisht (lidhje për versionin e vjetër). Megjithatë, protokollet e standardizuara, të qarta kombëtare në nivelin shtetëror janë padyshim një nevojë si për mjekët e familjes ashtu edhe për spitalet, siç dëshmohet edhe nga mjekët në terren. Ne me të vërtetë nuk mund të fajësojmë mjekët e familjes për trajtim jo të standardizuar, sepse ata kanë marrë udhëzime të pasakta me e-mail për të përshkruar doza të larta të ivermectin, doza të larta të vitaminave dhe antibiotikëve për trajtimin e KOVID-19 nga institucionet shtetërore, në kundërshtim me mjekësinë e bazuar në dëshmi.
Burimi: shutterstock.com
Për më tepër, kohët e fundit dy profesorë nga Fakulteti i Mjekësisë rekomanduan përsëri publikisht përdorimin e ivermektinës kontroverse. Aktualisht, asnjë institucion serioz në botën e zhvilluar nuk ka rekomanduar përdorimin e ivermectin për KOVID-19 dhe kjo do të mbetet kështu për aq kohë sa nuk ka të dhëna të forta për të justifikuar përdorimin e tij. Këto përfshijnë Administratën Amerikane të Ushqimit dhe Barnave, Agjencinë Evropiane të Barnave dhe Organizatën Botërore të Shëndetësisë, të cilat theksojnë se nuk duhet të përdoret jashtë provave klinike dhe nuk duhet të përdoret për parandalimin dhe trajtimin e KOVID-19. Ky rekomandim do të mbetet në fuqi për sa kohë që nuk ka të dhëna solide për të justifikuar përdorimin e tij.
Kjo qasje jo e standardizuar për trajtimin e sëmundjes lë dyshime serioze në publikun edhe ashtu të hutuar. Qytetarët nuk e dinë kujt t’i besojnë kur mjekët e vërtetuar në vend me pretendimet e tyre janë në kundërshtim të drejtpërdrejtë me konsensusin shkencor-mjekësor botëror. Kjo ndikon te disa pacientë që nuk vizitojnë mjekun ose nuk trajtohen në kohën e duhur
Mosbesimi vjen edhe nga keqinformimi
E gjithë kjo kontribuon në mosbesimin në institucione, por kontribuesi kryesor i mosbesimit është keqinformimi. Shumë qytetarë nuk i ndjekin rekomandimet ose refuzojnë të vaksinohen për shkak të dizinformatave dhe teorive të komplotit që arrijnë tek ata. Kjo çon në përhapjen më të shpejtë të virusit.
Për më tepër, situata me përhapjen masive të dizinformatave nuk ishte shoqëruar me një komunikim gjithëpërfshirës shëndetësor. Është shkatërruese që shumë njerëz ende nuk e kuptojnë ashpërsinë e pandemisë së KOVID-19, nuk besojnë se virusi ekziston, nuk besojnë në efikasitetin dhe sigurinë e vaksinave, ose besojnë në idetë e çmendura rreth vaksinave.
Sidoqoftë, është e vështirë t’i fajësosh ata njerëz, edhe pse ata janë fajtorë, sepse nuk mund të presim që qytetarët të kenë papritur besim në një sistem të korruptuar ku ligji nuk zbatohet. Shëndeti publik nuk është i izoluar nga pjesët e tjera të jetës dhe të gjitha gabimet sistemike kanë pasojat e tyre, të cilat na kanë sjellë në situatën në të cilën jemi sot.
Mënyra e vetme për t’u kthyer në “normale” është vaksinimi!
Megjithatë, unë ende besoj se duke informuar njerëzit dhe me ndihmën e një komunikim të vazhdueshëm, transparent ne do të jemi në gjendje të thyejmë mitet. Nuk ka dyshim se një shkallë e lartë e vaksinimit është e vetmja rrugëdalje nga kjo pandemi. Vaksinat janë të sigurta dhe shumë efektive në parandalimin e shtrimit në spital dhe vdekjes nga KOVID-19 dhe ka të ngjarë të mbrojnë kundër sëmundjeve të rënda nga llojet e ardhshme të SARS-CoV-2 në planin afatgjatë. Me çdo vaksinim të 100,000 njerëzve në Maqedoni, ne kursejmë mesatarisht 740 persona (shiko grafikun 3A).
Pas vaksinimit të mbi 80% të popullsisë së rritur, ne mund të kthehemi në një normalitet pa masa kufizuese, siç e bëri këtë Suedia më 29 shtator. Por edhe atëherë nuk duhet të presim që do ta zhdukim virusin dhe se nuk do të qarkullojë në popullatë. Transmetimi i virusit do të vazhdojë. Ne do të vazhdojmë të zbulojmë raste, por shumë më rrallë, dhe KOVID-19 do të bëhet një sëmundje shumë më e butë sepse shumica e qytetarëve do të kishin një përgjigje imune ndaj virusit. Ky është në fakt një nga ndryshimet kryesore midis KOVID-19 dhe gripit, i cili ka çuar në nevojën për masa shtesë në trajtimin e pandemisë. Ndryshe nga virusi i gripit, SARS-CoV-2 është një virus të cilit askush prej nesh nuk kishte një përgjigje imune para fillimit të tij, i cili kontribuon në ashpërsinë e KOVID-19. Sot, falë vaksinimit, në drejtim të menaxhimit të pandemisë, ne mund t’i qasemi KOVID-19 siç i qasemi gripit nëse shumica prej nesh do të vaksinoheshin.
Sidoqoftë, si me çdo sëmundje, asnjë mbrojtje nuk është absolute, madje as vaksinimi. Kështu, disa njerëz, kryesisht të moshuar dhe individë me imunitet të dobët, nuk do të mbrohen nga KOVID-19 ose nga vaksinimi. Dhe për ta, ndoshta një dozë e tretë e vaksinës do të ishte e dobishme. Ilaçet e reja mund të luajnë një rol të rëndësishëm te këta pacientë. Një ilaç i tillë premtues është molnupiravir, por është shumë herët për ta thënë me siguri sepse nevojiten më shumë studime mbi efektivitetin e tij. Deri më tani, nuk ka dëshmi të mjaftueshme shkencore për të mbështetur nevojën për një dozë të tretë për të gjithë popullatën. Në fakt, nga pikëpamja etike dhe shëndetësore, tani është shumë më e rëndësishme të vaksinohen sa më shumë njerëz të jetë e mundur me dy doza para se të merret parasysh një dozë e tretë për këdo
Ne do të vazhdojmë edhe më tej të shohim vdekje nga KOVID-19, por falë vaksinave ato do të jenë në mënyrë drastike më të rralla. Vëmendje e madhe i kushtohet përqindjes së të vaksinuarve në mesin e rasteve të vdekjes nga KOVID-19 në Maqedoni, gjë që imponon nevojën që të sqarohet më mirë ky fenomen. Ndërsa numri i njerëzve të vaksinuar rritet, veçanërisht në popullsinë më të vjetër, kështu do të rritet përfaqësimi i tyre në mesin e vdekjeve nga KOVID-19 për shkak të ekuacionit të thjeshtë matematikor (shih grafikun 3).
Në fakt, kur të mbeten një numër i vogël të pavaksinuarish, ata thjesht do të përfaqësojnë një përqindje të vogël të popullsisë së cenueshme që mund të zhvillojnë sëmundje të rëndë KOVID-19 – kjo kryesisht prek qytetarët mbi 65 vjeç – kështu që ata do të jenë më pak të pranishëm në mesin e të vdekurve. Kështu, kur të vaksinojmë mbi 90% të të moshuarve, do të kemi një prevalencë më të lartë të të vaksinuarve në mesin e të vdekurve dhe është mirë t’i informojmë qytetarët tani, në mënyrë që dikush të mos e përdorë atë për manipulimin e ardhshëm përmes informacionit të rremë.
Grafiku 3. Modeli i numrit të vdekjeve të parandaluara nga KOVID-19 në Maqedoni përmes vaksinimit. A. Raporti midis shkallës së vaksinimit dhe numrit të vdekjeve nga KOVID-19; B. Raporti midis shkallës së vaksinimit dhe përfaqësimi i të vaksinuarve midis personave të vdekur nga KOVID-19. Vërejtje: Vlerësimi bazohet në supozimet e modelit të vdekjeve të parandaluara: 1. E gjithë popullsia të jetë e ekspozuar ndaj SARS-CoV-2; 2. Vdekshmëria të bazohet në vlerësimet e grupmoshave nga Verity et al. (2020); 3. Efektiviteti i vaksinave në parandalimin e vdekjes të jetë 90%; 4. Qytetarët të jenë të vaksinuar para se të ekspozohen ndaj virusit; 5. Popullsia të jetë 1.83 milionë, sipas të dhënave të fundit nga Enti Shtetëror i Statistikës.
Së fundi, para nesh kemi ndoshta valën e fundit të KOVID-19 dhe secili prej nesh ka një zgjedhje… Të vaksinohemi me dy doza vaksine për të zvogëluar në mënyrë drastike vdekshmërinë ose për të kontribuar më tej në vdekshmërinë e madhe nga KOVID-19. Nuk ka të bëjë vetëm me jetën tonë. Ne jemi të vaksinuar, qëndrojmë në shtëpi për trajtim, nuk e ngarkojmë sistemin dhe lëmë shtretër në njësitë e kujdesit intensiv për ata qytetarë të moshuar që nuk zhvillojnë një përgjigje të mirë imune pas vaksinës dhe të cilët janë më tej të rrezikuar nga vdekja; dhe ka pacientë me sëmundje të tjera që gjithashtu kanë nevojë për kujdes intensiv.
Çdokush që nuk ka kundërindikacione dhe mund të ndihmojë në zvogëlimin e rrezikut që të përfundojë në spital me vaksinim, ka një detyrë morale dhe qytetare për ta bërë këtë. Vendimi për të mos u vaksinuar është egoist dhe i papjekur, dhe i mungon guximi dhe solidariteti. Sa më shpejt të vaksinojmë 80% të popullsisë së rritur, aq më shpejt do të dalim nga kjo krizë.
Teksti është pjesë e iniciative “Histori nga rajoni” që zbatohet nga Res Publica dhe Instituti për Studime të Komunikimit nga Maqedonia, në bashkëpunim me partnerët nga Mali i Zi (PCNEN), Kroacia (Lupiga), Kosova (Sbunker), Serbia (Autonomija), Slloveni (DKIS), Bosnja dhe Hercegovina (Analiziraj.ba) dhe Greqia (Macropolis), në kuadër të projektit “Bashko pikat: politika të përmirësuara përmes pjesëmarrjes qytetare ” me mbështetjen e Ambasadës Britanike në Shkup.
