Kritikë mbi filmin “Cold War”
“Cold War” nxit një diskutim filozofik për dashurinë, lirinë dhe mënyrën sesi perceptohen marrëdhëniet në kohë dhe hapësirë të ndryshme; pas hekurave apo nën qiellin e kaltër… Ky është një film artistik që na fton për të dekonstruktuar të shkuarën dhe analizuar në mënyrë kritike të tashmen, duke mos e marrë për të mirëqenë botën ku përkasim dhe njëri-tjetrin.
Në fshatrat e rrënuara të Polonisë së 1949, teksa ngrica mes Perëndimit dhe Lindjes është shtruar tashmë, dirigjenti e muzikologu Viktor (Wiktor) (Tomasz Kot) dhe producentja Irena (Agata Kulesza), po enden nga njëri fshat në tjetrin, në kërkim të të rinjve të talentuar, që mund të performojnë muzikë tradicionale polake. Afërmendsh, qëllimi nuk është rigjenerimi i kulturës dhe traditës polake por zbavitja e zyrtarëve të partisë në teatro, përhapja e propagandës sovjetike dhe mburrja te homologët ne Lindje, të cilët mund ta shijojnë suksesin e Republikës Popullore të Polonisë, një herë në kaq, gjatë vizitave reciproke.
Jashtë godinës ku supozohet të trajnohen artistët e rinj, baneri “Ne mirëpresim të nesërmen!” bie papritur, së bashku me punëtorin që po përpiqej ta varte atë. Një ironi zbavitëse marrë parasysh se e vetmja e “ardhme” që diktatura mundi të garantonte ishte rifabrikimi i historisë, ku nacionalizmi u përdor si instrument shtypjeje, agjitacioni dhe propagande.
Zula (Joanna Kulig) hyn në skenë si një grua e re, në dukje naive dhe e pafajshme, me flokët të lidhura gërshet dhe një qëndrim të spikatur jokonformist. Megjithatë, ajo do të përshfaqet shpejt në personazhin rebel dhe inteligjent që është në të vërtetë, së cilës nuk i bën syri tërr, aq sa ndër të tjera ka tentuar të vrasë të atin, si përgjigje ndaj abuzimit të tij. “Ai më ngatërroi me time ëmë, ndaj përdora një thikë për t’ia bërë të qartë dallimin.” – i rrëfen ajo Viktorit. Duke pretenduar të vijë nga njëri prej fshatrave përreth, Zula në fakt po përpiqet t’i bëjë vend vetes gjatë lirimit me kusht. Viktori tërhiqet menjëherë nga ajo sipas tij, për shkak të “origjinalitetit, energjisë dhe shpirtit të saj”.
“Cold War” është një film epigramatik, krijuar përmes një dimensioni të kadifenjtë chiaroscuro nga regjisori dhe producenti polak Pavel Pavlikovski (Paweł Pawlikowski), gjithashtu bartës i çmimit Oscar. Filmi, i cili qendërzohet te dashuria e protagonistëve, i kushtohet prindërve të tij. Megjithatë, kjo nuk është një biografi e tyre por pasqyrim i një marrëdhënieje intensive dhe gati të pabesueshme mes Viktorit dhe Zula Pavlikovskit. “Kjo është fantazma e prindërve të mi, në një farë mënyre, e marrëdhënies së tyre të ndërlikuar.” – është shprehur Pavlikovski në një intervistë të vitit 2018.
Historia shpaloset kur Viktori dhe Zula nisin të ndërveprojnë së bashku mes kufijve shtetërorë dhe ideologjive të kohës; pranisë së aparatçikëve dhe spiunazhit në jetët e tyre; xhelozisë, pabesive romantike; dëshirës dhe çmendurisë për njëri-tjetrin, gjatë 15 viteve të Luftës së Ftohtë, përmbledhur në 89 minuta filmike. Fotografia noir, estetika pothuajse teatrale, kolona e sofistikuar zanore, në të cilën kënga “Dwa serduszka” (“Dy zemra”) shndërrohet në një lajtmotif të filmit; graviteti i tij politik dhe performancat e shkëlqyera të Joana Kuligut dhe Tomash Kotit e transformojnë filmin (sikurse e përshkruan shkrimtarja Anë Hornadej (Anne Hornaday) në Washington Post), në një odë të dëshirës erotike, ndjeshmërisë radikale dhe deklaratave të fuqishme politike.
Përpikmëria kompozicionale e filmit e udhëheq audiencën, të kapluar njëkohësisht nga ankthi dhe admirimi, drejt dashurisë së pamundur të dashnorëve. Rrugëtimi i tyre përshkon Varshavën drejt Berlinit Lindor, Parisit e Jugosllavisë; ai kalon nga këngët tradicionale polake te muzika “borgjeze” xhaz e ritmet “degjeneruese” të rock ‘n’ roll-it. Nga “punëtorët e “proletariatit kulturor” te intelektualët snobë të kafeneve dhe klubeve pariziene. Ky ndryshim i ethshëm mjedisesh dhe muzike, trazirash të brendshme e të jashtme, pasqyron në një farë mënyre edhe vetë rrjedhën e marrëdhënies së Viktorit dhe Zulës.
Në të shquajmë gjithashtu edhe zhvillimin e mëtejshëm të personazheve. Zula gradualisht maturohet në grua. Ajo mbetet njëlloj çapkëne por tashmë me një ndjeshmëri më të rafinuar. E detyruar të bëhet nënë, asaj i duhet të durojë një fëmijë që e konsideron barrë dhe një bashkëshort të cilin e urren—emisarin e partisë me të cilin është martuar vetëm për t’i ardhur në ndihmë Viktorit, në mënyrë që këtij të fundit t’i ulet dënimi. Burgun Viktori e vuan pas akuzave të rreme si “tradhëtar i kombit” dhe “agjent i britanikëve”, pas kthimit në Poloni nga Franca, në kërkim të Zulës, pas një tjetër përleshjeje tyren dhe i vetëdijshëm për fatin që e priste me riatdhesimin.
Metamorfoza nëpër të cilën kalon Viktori e redukton atë në një burrë të nënshtruar. Si emigrant, në Paris ai u dorëzohet pritshmërive paragjykuese dhe ekzotifikuese të perëndimorëve për të. Ai sillet ashtu siç pritet prej tij çka më vonë bëhet e padurueshme për natyrën krenare dhe të pakompromis të Zulës. Iluzioni i tij i lirisë shndërrohet në ngërthim torturues për Zulën. “Më keq”, siç e krahason ajo “se ditët e saj në Poloni”. Mjedisi tëhuajsues perëndimor i sfidon ata në raport me njëri-tjetrin dhe vetveten. Zula, një fluturëz sociale, është mësuar të gjallojë në hapësira kolektive si konteksti komunist polak ndryshe nga Viktori, natyra introverte e të cilit ia bën më të lehtë përqafimin e individualizmit perëndimor.
A mund ta ruajnë Viktori dhe Zula dashurinë e tyre në të tillë hapësirë tëhuajsuese, që mbart fuqinë për t’ua degjeneruar ndjenjën, në një luftë të ftohtë të llojit të vet? A është dashuria ekzaltuese vetëm në sajë të kushteve të jashtme që e ndikojnë atë, në rastin në fjalë, pasi marrëdhënia e tyre është e fshehtë, madje e ndaluar dhe skandaloze për moralin e kohës? “Do të jem me ty deri në fund të botës por unë po të spiunoj.” – i thotë Zula Viktorit që në fillim. “Unë i rrëfehem çdo ditë Kaçmarekut (Borys Szyc) për ty, por asnjëherë nuk i them diçka që mund të të lëndojë.” E megjithatë, intimiteti i tyre tingëllon i pathyeshëm. Ata i besojnë njëri-tjetrit verbërisht, pavarësisht pranisë asfiksuese të mosbesimit të institucionalizuar, që përbën shtyllat mbi të cilat gjallon një shoqëri e tërë. I vetmi dyshim që ata kanë karshi njëri-tjetrit është ai që rëndom mund t’i trazojë disa të dashuruar: ndjenja posesive dhe egoiste nëse duhen vetëm mesveti dhe nëse marrëdhënia e tyre nuk kërcënohet nga të tjerë.
Zula ia ironizon ish të dashurat Viktorit. Ndërkaq, ai e humbet dhunshëm toruan kur në përpjekje e sipër, ajo e krahason atë me të dashurin aktual, duke lëvduar aftësinë mashkullore të këtij të fundit për ta qirë atë. Kur bashkohen rishtas, pas një ndarje të gjatë të radhës, të dy kujdesen ta pyesin njëri-tjetrin nëse janë me ndokënd. Përgjigjja është gjithmonë pozitive por ajo nuk i pengon asnjëherë ata që të flenë së bashku. Madje, njëfarësoj, prania e të tretëve ua ri-intensifikon dashurinë, njëlloj si Paolos dhe Françeskës në rrethin e dytë dantesk.
Pasioni i tyre shfaqet më së miri në skenën kur të dy janë duke kërcyer krahëqafë në klub. Ky çast kulmor ka aftësinë ta shkrumbojë epokën e akullt që kaploi një pjesë të rëndësishme të shekullit të XX në Evropë. Moskokëçarja e këtij çasti, në arrati, nën dehjen e muzikës dhe ngazëllimin e atypëratyshëm i përngjan ndjenjave të qashtra të çdo fëmije.
Shkëmbimi i vazhdueshëm i vështrimeve mes Viktorit dhe Zulës gjatë provave; përtej sallës së bareve, në tren rrethuar nga kolegët ose gjatë shfaqjeve rrethuar nga e gjithë bota, përbën një tjetër element të qëlluar skenik. Stephanie Zacharek, kritikja kyçe e filmave për revistën “Time”, shkruan: “Kur kufiri mes një vendi dhe tjetrit mund të ndryshojë brenda natës, ku gjendet saktësisht shtëpia? Viktori dhe Zula e gjejnë dhe humbin atë, rishtas, në sytë e njëri-tjetrit. Vështrimi i tyre bëhet edhe vend i yni.”
Në rreshtat e parë të kritikës së saj rreth kryeveprës së Pavlikovskit, ajo mbërrin në përfundimin se: “Çdo lidhje dashurie kërkon një shkelje kufiri. Personi që njihni në një bar të mbushur plot apo në një darkë të rastësishme ose në një aplikacion lidhjesh, përbën një shtet më vete, një vend ndoshta të bukur për t’u vizituar por a dëshironi vërtetë të banoni aty? Për ta zbuluar këtë është e nevojshme të bëjmë një përçapje jashtë territorit tonë. Paskëtaj, të biesh në dashuri do të thotë t’i mjegullosh kufijtë e hartës personale. Ku përfundon vendi yt dhe ku fillon ai i të dashurit tënd? Shkrirja e kufijve dhe ndërtimi i një shtëpie mu në mes mund të jetë e këndshme por njerëzit sikurse shtetet qëllon të jenë kokëfortë dhe të pamenaxhueshëm. Kur dy njerëz dështojnë ta shquajnë njëri-tjetrin, atyre u duhet t’i ripërcaktojnë kufijtë rreth tyre, për të rigjetur atë që kanë humbur. E ndonjëherë, kur dikush na lëndon tejmase, ne detyrohemi të ndërtojmë një mur rreth vetes, duke u ndalur një çast dhe duke u shndërruar kësisoj prapë në një komb më vete.”
“Lufta e Ftohtë” përshkruan jo vetëm kontekstin e hekurt të Polonisë mes viteve 1950-1964, por atë të të gjithë bllokut lindor gjatë kësaj periudhe historike. Nën diktaturën e Enver Hoxhës, Shqipëria u shndërrua gjithashtu në një qeli më vete, ku nën propagandën staliniste dhe izolimin total që pasoi më vonë, gjatë viteve ‘80, dashuria mes shumë syresh e gjeti shtegun e saj në rrugicat e pandriçuara socialiste, qoshkat e kooperativave apo korridoret e universiteteve. Në të njëjtat hapësira e gjeti shtegun edhe abuzimi, që Pavlikovski kujdeset të mos e lërë pa përmendur në film, për shembull kur Zula denoncon te Viktori Kaçmarekun, aparatçikun që përpos se i bënte presion që ajo të spiunonte kolegët e saj, gjithashtu e ngacmonte seksualisht, një realitet që mund të tingëllojë i njohur për shumëkund që i ngrysi ditët në një regjim të ngjashëm.
Vlen të përmendet se të gjithë personazhet femërorë në film janë ndërtuar në mënyrë të drejtë. Këto gra janë inteligjente, të forta, të guximshme dhe të pavarura, pavarësisht rrethanave. Ato janë të zonjat e vetes dhe shpesh edhe të të tjerëve (Viktori i shpëton burgut vetëm falë Zulës). Madje e gjithë ngarkesa sociale riprodhohet mbi shpinën e tyre.
Përfundimi i filmit është morbid. Ai e gjunjëzon papritur audiencën: Zula dhe Viktori më në fund zgjedhin të largohen përgjithmonë, kësaj here jo më duke shkelur kufirin polak, por atë të lidhjes së tyre nën totalitarizëm. Ata i premtojnë dashuri të përjetshme njëri-tjetrit, përpara një Zoti të munguar, në një kishë të braktisur, me të vetmit dëshmitarë njëri-tjetrin. Pasi kryqëzojnë zemrat në lutje, të dy gëlltisin pilula cianidi. Kjo tentativë për vetëvrasje mund të lexohet metaforikisht. Fundja, si mund të zhvillohet dashuria në mungesë të lirisë? Në terma afatgjatë, diktatura e vret dashurinë. Ndërsa pasioni mund të zgjasë përkohësisht, dashuria kërkon të mëkohet në mënyrë të vazhdueshme e për këtë nevojiten kushtet e favorshme ose mënyra e vetme e mbijetesës së dashurisë mbetet përpjekja radikale për të transformuar gjithçka përreth. Të tillë fuqi, Viktori dhe Zula nuk e kanë në realitet.
Megjithëkëtë, ata e patën mundësinë që ta jetonin dashurinë e tyre diku tjetër, me kushtin që t’i përshtateshin një mjedisi të ri dhe të rikrijonin vetveten në të. Por në procesin e rikrijimit të vetvetes atyre së pari u duhej që ta humbisnin vetveten. Çfarë do të mbetej e pandryshuar në procesin e tyre të ndryshimit, veçanërisht kur ndryshimi ishte konstantja e tyre? “Cold War” nxit një diskutim filozofik për dashurinë, lirinë dhe mënyrën sesi perceptohen marrëdhëniet në kohë dhe hapësirë të ndryshme; pas hekurave apo nën qiellin e kaltër… Ky është një film artistik që na fton për të dekonstruktuar të shkuarën dhe analizuar në mënyrë kritike të tashmen, duke mos e marrë për të mirëqenë botën ku përkasim dhe njëri-tjetrin.
In English
