Në sprovën me titull “Variacionet Homerike”, kushtuar krahasimit të përkthimeve të ndryshme të Homerit, Borges shkruan se leximi i veprave të mirënjohura është përherë një lexim i dytë, pasi ne fillojmë t’i lexojmë ato duke pasur një kuptim paraprak të tyre. E vërteta është se rikthimi te veprat e mëdha është përherë një çrrënjosje e atij parakuptimi sipërfaqësor që ne kemi për to. Para se t’i lexoja, kisha një siguri të jashtëzakonshme se për çfarë fliste Iliada, Don Kishoti apo Prometeu. Por është pikërisht pasi i lexova, kur kuptova se ato nuk kishin të bënin aspak me atë kuptimin e gjithëpranishëm që ato kanë brenda kulturës sonë. Leximi i parë shërben për të shkatërruar parakuptimin e sigurt të të palexuarit. Pa u futur në detaje për sa i përket veprave të tjera të mëdha, dua të them se leximi i kujdesshëm i Iliadës ishte në fakt një rizbulim i Iliadës. Kanë kaluar mijëra vite këndimesh, leximesh dhe interpretimesh, e prapë ka diçka të re brenda Iliadës sa herë që rilexohet. Ka diçka përherë të pazbuluar më parë.
Veprat e mëdha krijojnë një gjithësi: ato përmbajnë një botëkuptim brenda vetvetes. Ai krahasimi klishe midis shkrimtarit dhe Zotit e ka një gjysmë të vërtete: të jesh shkrimtar do të thotë të krijosh një botë nga asgjëja. Të krijosh një botë do të thotë të krijosh marrëdhënie midis çdo gjëje brenda një tërësie të caktuar. Në këtë kuptim, letërsia arrin të shprehë gjithësinë dhe frymën.
Nga leximet e mia të shumta, ndonjëherë do thosha edhe të tepërta, kam dalë në përfundimin se veprat letrare kanë vetëm një parim të domosdoshëm për të qenë të mira: ato duhet të kenë diçka të fshehtë që ta lidhin atë vepër në një tërësi. Një vepër që nuk është e ngjizur në një tërësi të bashkuar është si një tavolinë e montuar gabimisht: gozhdat janë ngulur keqazi, ca këmbë janë vënë shtrembazi në syprinën e tavolinës e ca këmbë të tjera janë vënë poshtë syprinës. Me pak fjalë, një tavolinë e tillë e ka të pamundur të qëndrojë dhe të kryejë qëllimin e caktuar. I rikthehem përherë parimit të ngjizjes së veprës në një tërësi të bashkuar në kritikat e mia letrare, pasi mendoj se është ky i vetmi parim letrar që duhet zbatuar, pavarësisht gjuhës, kohës apo modës. Gjëja që e lidh veprën është pikërisht ajo që Aristoteli e pagëzon te libri Poetika si “mythos”. Gabimi i Aristotelit qëndron te fakti se ai e shqyrton mythos-in si të pandashëm nga rrjedha rrëfimtare. Mendoj se mythos-i ka një zbatim më të gjerë: veprat letrare mund të bashkohen në mënyra të ndryshme. Rrjedha vijëdrejtë e rrëfimit është vetëm një mënyrë për të bashkuar veprën në tërësi. Rikthimi i imazheve, metaforave, motiveve është një bashkim tjetër.
Tani për t’u rikthyer tek Iliada, duhet të shtrohet pyetja: çfarë e bashkon Iliadën? A ka Iliada një mythos që e ngjiz atë në një tërësi të bashkuar? Këtu përgjigjja bëhet më e ndërlikuar, pasi Iliada nuk ka një vijë lineare rrëfimi. Iliadën nuk e bashkon zhvillimi vijëdrejtë i kohës. Tek Iliada, hasim kalime dhe rikthime në kohë. Zhvillimi i kapitujve nuk përkon me zhvillimin e kohës brenda veprës.
Dua t’i mëshoj mendimit se Iliadën e bashkon një besim thelbësor metafizik. Pa këtë besim thelbësor metafizik, të cilin do ta shtjelloj më poshtë, vepra shndërrohet në disa këngë të ndara tërësisht nga njëra-tjetra.
Në sprovën e saj “Iliada: sprova e forcës”, Simon Veil thotë se Iliada është një ndërmarrje e gjatë dhune, tmerri dhe lufte. Por, mes qindra faqesh vuajtjesh dhe luftrash, shfaqet e papritura, e pamenduara: çasti i hirësisë. Askush nuk e priste këtë çast hirësie, në veçanti mes atyre betejave të përgjakshme. Për Veil, çasti i hirësisë shfaqet kur mbreti Priam shkon te çadra e Akilit për t’iu lutur që t’i rikthente trupin e vdekur të djalit të tij. Dhe mes këtij ballafaqimi midis mbretit Priam dhe Akilit, shohim diçka që është krejtësisht e ndryshme nga pjesa tjetër e Iliadës, nga dëshira për hakmarrje, nga dëshira për të fituar dhe nga etja për lavdi. Në atë çast të papritur, vetë natyra njerëzore ndryshon: armiqtë bëhen miq, aty vjen mëshira ndaj tjetrit, aty vjen kuptimi i tjetrit dhe i vetvetes, aty vijnë lotët në sytë e të dyve. Përkohësisht, mbreti Priam dhe Akili njëjtësohen dhe kthehen në bashkëvuajtës.
Pajtohem me shumë gjëra që Simon Veil thotë për sa i përket Iliadës. Diçka thelbësore shfaqet tek Iliada, jo në ato qindra faqe të mbushura me dhunë dhe luftë, por në ato pak faqe ku libri shkon përtej dhunës. Pavarësisht kësaj, mendoj se thelbi bashkues i Iliadës nuk është as dhuna e as çasti i pamenduar i hirësisë, por qëllimi kryesor që e shtyn dhunën dhe luftën tek Iliada. Ka një shtysë metafizike që përligj vuajtjet, tmerrin dhe luftën. Ka një parim që i jep kuptim vuajtjeve dhe që e lidh veprën plotësisht: ky është ritualizimi i vdekjes.
Akili dhe grekët u shtynë drejt luftës jo nga paraja, as nga nderi, as nga dëshira për pushtim, por nga parimi hyjnor se vdekja e njeriut nuk mund të plotësohet po nuk u ritualizua. Kur vdekja ritualizohet, vdekja plotëson vetveten dhe bëhet e pranueshme. Prandaj dhe Akili nuk pushonte së luftuari deri sa vdekja e Patroklit të ritualizohej, deri sa vdekja e tij të qahej. Fakti që Patrokli kishte vdekur nuk ishte arsyeja e mërisë së tij. Mëria e Akilit qëndronte se trupi i Patroklit nuk po lihej që të vdiste plotësisht. Sërish, e njëjta gjë qëndron edhe për Trojanët. Ata u nisën të etur për luftë e vuajtje vetëm pas vdekjes së Hektorit. Trupi i tij nuk po lihej që të vdiste plotësisht, pasi ishte rrëmbyer nga grekët dhe Akili. Trojanët ishin gati të vetëflijoheshin për të ritualizuar vdekjen e Hektorit, ishin gati të vdisnin, të bëheshin gazi i botës, ta shembnin vetë atdheun e tyre. Në këtë pikë, grekët dhe trojanët janë të njëjtë: për të dy ata, gjëja më e hyjnishme është ritualizimi i vdekjes. Iliadën do e ndaja në dy pjesë. Pjesa e parë është lufta e grekëve për të rikthyer trupin e vdekur të Patroklit dhe për të ritualizuar vdekjen e tij. Pjesa e dytë është lufta e trojanëve për të rikthyer trupin e vdekur të Hektorit dhe për të ritualizuar vdekjen e tij.
Të vdesësh është e lehtë. Por të vdesësh i pavajtuar, i pavarrosur, si një gjethe që rrëzohet dhe zhduket e pandjerë, është një rëndesë shumë e madhe. Dhe kjo është diçka e papranueshme. Ky motiv i madh në qendër të Iliadës, rikthehet sërish tek Antigona e Sofokliut. Antigona e quan rikthimin e trupit të të vdekurit dhe nevojën për ta qarë vëllanë e saj si gjënë më të hyjnishme.
Pyetja që duhet të shtrohet është: nga vjen kjo rëndesë e vdekjes së pavajtuar? Pse është kaq i rëndë pranimi i zhdukjes së pafjalë dhe pazë? Përgjigjja është se njeriu që vdes i pavajtuar, njeriu që vdes i pavarrosur, nuk është askund. Nuk është as në këtë botë dhe as në botën e përtejme. Vdekja e paritualizuar e zhduk njeriun si nga jeta ashtu edhe nga vdekja.
