Pse Spinoza ende ka rëndësi

Steven Nadler*

Në korrik të vitit 1656, 23 vjeçari Bento de Spinoza u dëbua prej kongregatës së çifutëve portugezë të Amsterdamit. Ky qe ndëshkimi më i ashpër i herem (mallkimit) i nxjerrë ndonjëherë nga ky komunitet. Dokumenti që është ruajtur, një fjalim i gjatë dhe i ashpër, përmend ‘herezitë e neveritshme’ dhe ‘veprat monstrueze’ të djaloshit të ri. Udhëheqësit e bashkësisë, pasi qenë këshilluar me rabinët dhe duke përdorur emrin hebre të Spinozës, shpallin se ata me këtë rast ‘përjashtojnë, dëbojnë, shkishërojnë dhe mallkojnë Baruch de Spinozan’. Ai do të ‘dëbohet nga të gjitha fiset e Izraelit’ dhe emri i tij ‘do të fshihet nga toka’.

Përgjatë shekujve ka pasur thirrje të vazhdueshme që heremi kundër Spinozës të zhbëhet. Bile edhe David Ben-Gurion, në kohën kur ai ishte kryeministër i Izraelit, lëshoi një lutje publike për ‘përmirësimin e padrejtësisë’ që i qe bërë Spinozës nga Bashkësia portugeze e Amsterdamit. Por, sidoqoftë, deri në fillim të vitit 2012, vetëm me insistimin e njërit prej anëtarëve të saj, nuk ndodhi që kongregacioni i Amsterdamit të ndërmerrte formalisht përsipër që të shqyrtonte mundësinë e rehabilitimit të Spinozës dhe ta mirëpriste përsëri në kongregacionin që e kishte dëbuar me aq paragjykim. Kishte një gjë, megjithatë, që iu nevojitej të dinin: a duhet që ende ta konsiderojmë Spinozën si heretik?

Fatkeqësisht, dokumenti i heremit nuk arrin të përmend në veçanti se cilat ishin krimet e Spinozës – në atë kohë ai nuk kishte ende asgjë të shkruar – dhe prandaj ka një mister rreth kësaj ngjarjeje të rëndësishme në jetën e filozofit të ardhshëm. E megjithëkëtë, për çdokë që njeh idetë e pjekura filozofike të Spinozës, të cilat ai filloi t’i shkruante disa vjetë pas dëbimit, aty nuk ka kurrfarë misteri. Me standardet e Judaizmit rabinik të modernizmit të hershëm – e posaçërisht mes çifutëve sefardikë të Amsterdamit, shumë prej të cilëve qenë trashëgimtarë të refugjatëve converso prej Inkuizicioneve iberike dhe të cilët ishin ende duke u munduar të ndërtonin një bashkësi të vërtetë çifute në brigjet e lumit Amstel – Spinoza qe një heretik, dhe bukur i rrezikshëm.

Çfarë është e jashtëzakonshme është se sa popullor mbetet ky heretik gati tre shkekuj e gjysmë pas vdekjes së tij, dhe jo vetëm mes shkollarëve. Bashkëkohësit e Spinozës, Rene Descartes dhe Gottfried Leibniz, dhanë kontribut jashtëzakonisht të madh dhe të rëndësishëm në ngritjen e filozofisë dhe shkencës moderne, por megjithatë sot nuk mund të gjeni shumë kartezianë dhe lajbnicianë të përkushtuar. Spinozistët, në anën tjetër, janë mes nesh. Ata janë përkrahës joakademikë të cilët formojnë shoqëritë dhe grupet e studimit për Spinozën, të cilët mblidhen për ta lexuar në librari publike dhe në sinagoga dhe qendrat e bashkësive çifute. Qindra njerëz, të besimeve të ndryshme politike dhe fetare, do të paraqiten për një ditë ligjeratash mbi Spinozën, pa marrë parasysh në e kanë lexuar a jo. Ka pasur romane, poema, skulptura, piktura, bile edhe drama dhe opera kushtuar Spinozës. E gjithë kjo është një gjë e mirë.

Kjo është po ashtu një gjë që zgjon kureshtje. Pse duhet që një filozof çifut portugez i shekullit të shtatëmbëdhjetë, shkrimet e dendura dhe të padepërtueshme të së cilit janë tejet të vështira për t’u kuptuar, të nxisë kaq përkushtim të zjarrtë, bile edhe obsesion, mes audiencës së njerëzve të thjeshtë në shekullin e njëzetenjëtë? Njëra anë e përgjigjes është te drama dhe misteri në thelbin e jetës së tij: pse saktësisht qe ndëshkuar Spinoza aq ashpër nga bashkësia e cila e kishte rritur dhe ushqyer? Po aq domethënëse, ma merr mendja, është se të gjithë duan një ikonathyes – posaçërisht një të tillë radikal dhe të patrembur i cili vuajti persekutimin gjatë jetës së tij për idetë dhe vlerat të cilat janë ende aq të rëndësishme për ne sot. Spinoza është model i guximit intelektual. Sikurse një profet, ai iu kundërvë fuqive në pushtet me një ndershmëri të papërkulshme që nxorri në shesh të vërteta të shëmtuara për bashkëqytetarët e tij dhe shoqërinë e tyre.

Shumë nga filozofia e Spinozës u përpilua si përgjigje ndaj situatës së brishtë politike të Republikës Holandeze në mesin e shekullit të 17-të. Në fund të 1660-ave, periudha e ‘Lirisë së Vërtetë’ – me regjentët liberalë dhe laissez-faire që dominonin qytetin dhe qeveritë provinciale – qe nën kërcënimin e fraksionit konzervativ ‘Oranzhist’ (i ashtuquajtur sepse partizanët e tij parapëlqenin kthimin e pushtetit të centralizuar të Princit të Oranzhës) dhe aleatëve të tyre klerikalë. Spinoza trembej se parimet e tolerancës dhe shekullarizmit, të mishëruara në marrëveshjen themeltare të Provincave të Bashkuara të Holandës, po shkatërroheshin në emër të konformizmit fetar dhe ortodoksisë politike dhe sociale. Më 1668, miku dhe bashkëradikali i tij Adriaan Koerbagh u dënua për blasfemi dhe subverzion. Ai vdiq në qeli vitin që pasoi. Si përgjigje, Spinoza përpiloi ‘skandalozin’ Traktat Teologjiko-Politik, që u botua më 1670 ku shkaktoi alarm.

Vështrimet e Spinozës mbi Zotin, fenë dhe shoqërinë nuk e kanë humbur aspak rëndësinë. Në një kohë kur amerikanët duken të gatshëm të bëjnë pazar me liritë e tyre për hir të sigurisë, kur politikanët flasin për ndalimin e njerëzve të një feje të caktuar të hyjë në brigjet tona, dhe kur fanatizmi fetar ushtron një ndikim edhe më të madh në çështjet e ligjit dhe politikave publike, filozofia e Spinozës – posaçërisht mbrojtja që ai i bën demokracisë, lirisë, shekullarizmit dhe tolerancës – nuk ka qenë kurrë më e kohës. Duke qenë në ankth lidhur më përkeqësimin e situatës politike në Republikën Holandeze dhe përkundër rrezikut personal që e kanoste, Spinoza nuk hezitoi që të mbronte me vendosmëri vlerat radikale të Iluminizmit të cilat ai, së bashku me shumë prej bashkëkombasve të tij, i mbante përzemër. Te Spinoza ne mund të gjejmë frymëzimin për rezistencë ndaj autoritetit shtypës dhe një model të opozitës intelektuale ndaj atyre të cilët, përmes inkurajimit të besimeve irracionale dhe mirëmbajtjes së padijes, përpiqen t’i shtyjnë qytetarët që të veprojnë kundër interesave të tyre më të mira.

Filozofia e Spinozës është e themeluar mbi mospranimin e Zotit i cili formëson fetë abrahamike. Zotit të tij i mungojnë të gjitha karakteristikat morale dhe psikologjike të një hyjnie transhendentale dhe providenciale. Deusi i kryeveprës filozofike së Spinozës, Etikës (1677), nuk është ndonjë lloj personi. Ai nuk ka besime, shpresa, dëshira apo emocione. As nuk është Zoti i Spinozës një ligjdhënës i mirë, i urtë a i drejtë, i cili i shpërblen ata të cilët i binden urdhërave të tij dhe i ndëshkon ata që devijojnë. Për Spinozan, Zoti është Natyrë, dhe gjithçka që është, është Natyrë (fraza e tij është Deus sive Natura, ‘Zot ose Natyrë’). Çfarëdo që është ekziston në Natyrë, dhe gjithçka ndodh me domosdoshmërinë e mbivendosur nga ligjet e Natyrës. Nuk ka asgjë përtej Natyrës dhe nuk ka shmangie prej rendit të Natyrës – mrekullitë dhe e mbinatyrshmja janë pamundësi.

Në Natyrë nuk ka vlera. Asgjë nuk është në thelb e mirë a e keqe, e as Natyra a çkado në Natyrë nuk ekziston për hir të ndonjë qëllimi. Çfarëdo që është, thjesht është. Në fillim të Etikës, Spinoza thotë se ‘të gjitha paragjykimet që këtu i ndërmarr t’i vë në dukje varen nga kjo: që njerëzit zakonisht supozojnë se të gjitha gjërat e natyrshme veprojnë, sikurse njerëzit, sipas një qëllimi; në fakt, ata e mbajnë për të sigurtë që vetë Zoti i drejton të gjitha gjërat drejt një qëllimi; meqë ata thonë se Zoti i ka krijuar të gjitha gjërat për njeriun, dhe njeriun që të mund ta adhurojë Zotin’.

Spinoza shpesh etiketohet si ‘panteist’, por ‘ateist’ është term më i përshtatshëm. Spinoza nuk e hyjnizon Natyrën. Natyra nuk është objekt i frikës adhuruese apo përkuljes fetare. ‘I urti’, thotë ai, ‘përpiqet ta kuptojë Natyrën, e jo të hapë gojën me habi ndaj saj, si një budalla.’ I vetmi qëndrim i përshtatshëm ndaj Zotit apo Natyrës është dëshira për ta njohur përmes intelektit.

Eliminimi i një Zoti providencial ndihmon për të vënë dyshimin mbi atë që Spinoza e konsideron si njërën prej doktrinave më të dëmshme të promovuara nga fetë e organizuara: pavdekshmëria e shpirtit dhe gjykimi hyjnor që e pret ate në një botë të ardhshme. Në qoftë se një person beson se Zoti do të shpërblejë të virtytshmit dhe ndëshkojë të ligët, jeta e tij do të qeveriset prej emocioneve të shpresës dhe frikës: shpresës për të qenë njëri prej të zgjedhurve, frikës së të qenit i destinuar drejt mallkimit të përjetshëm. Nje jetë e dominuar nga të tilla pasione iracionale është, sipas Spinozës, një jetë e ‘robëruar’ e jo një jetë e lirisë së arsyes.

Njerëzit që udhëhiqen nga pasioni e jo nga arsyeja janë lehtë të manipulueshëm nga klerikët. Kjo është ajo që e brengoste Spinozën në fund të 1660-ave, përderisa disa elemente represive dhe jotolerante në Kishën Reformuar fituan ndikim në Hollandë. Kjo mbetet një kërcënim jo më i vogël për demokracinë shekullare sot, përederisa sektarianët fetarë ushtrojnë ndikimin e tyre të rrezikshëm në jetën publike.

Në mënyrë që të minonte përzierje të tilla fetarë në çështjet civile dhe moralitetin personal, Spinoza sulmoi besimin në jetën e përtejme të shpirtit të pavdekshëm. Për Spinozën, kur vdes, je i vdekur. Mund të jetë që një pjesë e mendjes njerëzore të jetë e ‘përjetshme’. Të vërtetat e metafizikës, matematikës, etj, të cilat mishërohen gjatë jetës dhe që tash mund t’i përkasin mendjes me siguri që do të mbesin edhe pas vdekjes – ato janë, mbi të gjitha, të vërteta të përjetshme – por nuk ka asgjë personale për to. Shpërblimet ose të mirat që një dije e tillë sjell janë për këtë botë, e jo për një botë tjetër të supozuar.

Sa më shumë që njeriu di për Natyrën, e veçanërisht për vetëveten si qenie njerëzore, aq më shumë është në gjendje t’i shmanget hobeve dhe shigjetave të fatit mizor, që të përballet me pengesat ndaj lumturisë dhe mirëqenies me të cilat një person që jeton në Natyrë domosdo përballet. Fryti i një urtësie të tillë është paqja e mendjes: të qenit më pak i prirur drejt ekstremeve emocionale, që zakonisht përcjellin të mirat dhe humbjet që jeta sjell pashmangshëm, dhe të mos qenit në ankth për atë çfarë do të vijë pas vdekjes. Siç e thotë Spinoza me elokuencë, ‘njeriu i lirë mendon për vdekjen më së paku, dhe urtësia e tij është meditim mbi jetën, e jo mbi vdekjen’.

Kleri që përpiqet të kontrollojë jetën e qytetarëve ka edhe një armë tjetër në arsenalin e vet. Ata shpallin se ka një dhe vetëm një libër që do të zbulojë fjalën e Zotit dhe udhën drejt shpëtimit dhe se vetëm ata janë interpretuesit e tij të autorizuar. Në fakt, thotë Spinoza, ‘ata ia mveshin Shpirtit të Shenjtë çfarëdo teke të çmendur që iu pjellë imagjinata’.

Një prej doktrinave më të famshme dhe me më ndikim të Spinozës ka të bëjë me origjinën dhe statusin e Shkrimeve të Shenjta. Bibla, argumenton Spinoza në Traktatin Teologjiko-Politik, nuk është vërtet e shkruar nga Zoti. Zoti apo Natyra ështe metafizikisht i/e paaftë të proklamojë apo të diktojë çfarëdoqoftë, aq më pak në të shkruar. Shkrimet e Shenjta nuk janë ‘porosi të rëna nga qielli për njerëzimin’. Në fakt, ato janë dokumente mjaft të rëndomta. Tekste nga një numër i autoresh të prapavijave të ndryshme socio-ekonomike, të shkruara në momente të ndryshme në një periudhë të gjatë kohore dhe në rrethana të ndryshme historike dhe politike, u përcollen nëpër gjenerata në kopje pas kopjesh pas kopjesh.

Në fund, një përzgjedhje e këtyre shkrimeve u përmblodhen (me arbitraritet, insiston Spinoza) në periudhën e Tempullit të Dytë, sipas të gjitha gjasave nën redaktimin e Ezras, i cili qe vetëm pjesërisht në gjendje të sintetizonte burimet e tij dhe të krijonte një vepër të vetme nga to. Kjo përmbledhje me përpilim difektoz, qe vetë subjekt i ndryshimeve që zvarriten brenda një teksti përgjatë procesit shumëshekullor të transmetimit. Bibla, ashtu siç e kemi, është thjesht një vepër e literaturës njerëzore, dhe si e tillë ‘me gabime, e gjymtuar, e falsifikuar dhe jokonsistente’. Është një racë e përzier që prej lindjes dhe e korruptuar nga prejardhja dhe konservimi, një grumbull tekstesh prej duarve të ndryshme, nga periudha të ndryshme dhe për audienca të ndryshme.

Spinoza e plotëson teorinë e tij për origjinën njerëzore të Shkrimeve të Shenjta më një vlerësim po aq sheshues për autorët e saj. Profetët nuk ishin individë fort të ditur. Ata nuk kishin ndonjë nivel të lartë të edukimit apo të sofistikimit intelektual. Ata gjithsesi nuk ishin filozofë, fizikanë apo astronomë. Në shkrimet e tyre nuk mund të gjenden të vërteta për natyrën apo kozmosin (Xhoshua besonte se Dielli sillej rreth Tokës). As nuk janë ata ndonjë burim i të vërtetave metafizike e bile as të vërtetave teologjike. Profetët shpesh kishin besime naive, e bile filozofikisht të gabuara, për Zotin.

Ata ishin, megjithatë, individë moralisht superiorë me imagjinata të ndezura, kështu që ka një të vërtetë që mund të mbledhet nga të gjitha Shkrimet e Shenjta, një e tillë që vjen me zë të lartë dhe të qartë në një formë të pagjymtuar. Mësimi përfundimar i Shkrimeve të Shenjta, qoftë Bibla hebraike apo Ungjijtë e Krishterë, është në fakt një mësim i thjeshtë: praktiko drejtësinë dhe dashamirësinë ndaj njerëzve.

Kjo porosi bazike morale është përfundim i të gjitha urdhëresave dhe mësimi i të gjitha tregimeve të Shkrimeve të Shenjta, që mbijetoi si e plotë dhe e pafalsifikuar mes të gjitha dallimeve në gjuhë dhe të gjitha kopjeve, modifikimeve, korruptimeve dhe gabimeve shkrimore që janë zvarritur në tekst përgjatë shekujve. Është aty, insiston Spinoza, te profetët hebraikë (‘Mos kërko hakmarrje e mos mbaj mëri ndaj njerëzve të tu, por duaje fqinjin tënd si vetvetën’ [Leviticus 19:18]) dhe është në letrat e Palit (‘Ai që do fqinjin e tij ka përmbushur secilën kërkesë të ligjit’ [Romans 13:8]). Spinoza shkruan: “Mund të them me siguri, se në çështjen e doktrinës morale nuk kam gjetur asnjëherë ndonjë shkarje apo ndonjë lexim tjetër që mund t’i linte vend paqartësisë a dyshimit në mësime të tilla.’ Doktrina morale është porosia univerzale e Biblës, të paktën për ata të cilët nuk janë të penguar që ta lexojnë si duhet nga ndonjë paragjykim, bestytni ose nga etja për pushtet.

A beson Spinoza se ka ndonjë kuptim në të cilin mund të thuhet se Bibla është ‘e shenjtë’? Me siguri se jo në kuptimin që është qendror për verzionet fundamentaliste, apo bile edhe tradicionale, të feve abrahamike. Për Spinozan, karakteri hyjnor i Shkrimeve të Shenjta – në fakt, natyra hyjnore e cilitdo shkrim – është një tipar krejtësisht funksional. Një vepër e letërsisë a artit është ‘e shenjtë’ apo ‘hyjnore’ vetëm sepse është efektive në prezentimin e ‘fjalës së Zotit’.

Çfarë është ‘fjala e Zotit’, dhe ‘ligji hyjnor univerzal’? Është pikërisht porosia që mbetet ‘e pagjymtuar’ dhe ‘e pakorruptuar’ tejpërtej teksteve biblike: duaji fqinjtë tu dhe trajtoji me drejtësi dhe bamirësi. Por Shkrimet e Shenjta, mbase më shumë se sa veprat e tjera të letërsisë, shkëlqejnë në motivimin e njerëzve për të ndjekur atë mësim dhe emulojnë portretizimin e saj (fiksional) të drejtësisë dhe mëshirës së Zotit në jetët e tyre. Spinoza vën re se ‘një gjë quhet e shenjtë dhe hyjnore kur qëllimi i saj është që të ushqejë devocion dhe fe, dhe është e shenjtë vetëm përderisa njerëzit e përdorin në mënyrë fetare’. Me fjalë të tjera, natyra hyjnore e Shkrimeve të Shenjta konsiston në faktin se është, mbi gjithçka tjetër, një vepër letrare posaçërisht udhëzuese moralisht.

E megjithatë, vetëm për këtë arsye, Shkrimet e Shenjta nuk janë të vetmet vepra të letërsisë që do të jenë ‘hyjnore’. Po që se të lexuarit e Shtrëngatës së William Shakespearit apo Aventurat e Huckleberry Finnit të Mark Twainit e udhezojnë dikë kah drejtësia dhe mëshira, apo të lexuarit e Kohë të Vështira të Charles Dickensit e frymëzojnë dikë drejt dashurisë dhe bamirësisë, atëherë këto vepra janë gjithashtu hyjnore dhe të shenjta. Fjala e Zotit, thotë Spinoza, ‘nuk përcaktohet brenda një perimetri të një numri librash’.

Në një letër Spinozas, Karteziani Lambert van Velthuysen kundërshton se, sipas Traktatit Teologjiko-Politik, ‘Kurani, poashtu, duhet të vendoset në një nivel me Fjalën e Zotit’, meqë ‘Turqit… në bindjen ndaj urdhërave të profetit, kultivojnë ato virtyte morale për të cilat nuk ka mosmarrëveshje mes kombeve’. Spinoza pranon implikimin, por nuk e sheh si kundërshti. Ai është shumë i gatshëm të pranojë se ka profetë të tjerë të vërtetë përveç atyre të Shkrimeve të Shenjta dhe libra të tjerë të shenjtë përveç atyre hebraikë dhe të krishterë.

Porosia morale e Biblës dhe urdhërësat e saj lidhur me atë se si duhet t’i trajtojmë të tjerat qenie njerëzore përfaqëson ‘fjalën autentike të Zotit’. Spinoza insiston se devocioni i vërtetë ose feja nuk ka kurrfarë lidhje me ceremonitë dhe ritualet. Kufizimet në ushqim, praktikat liturgjike dhe të sakrifikimit, lutjet -–të gjitha elementet e tilla tipike për një fe të organizuar nuk janë veçse sjellje supersticioze të cilave, çfarëdo që të kenë qenë origjinat e tyre historiko-politike, tash iu mungon plotësisht arsyeja për të ekzistuar. Ato vazhdojnë të promovohen nga kleri vetëm sa për të krijuar adhurues të dëgjuar dhe të bindur.

Ajo çfarë Spinoza e konsideron ‘fe të vërtetë’ dhe ‘devocion të vërtetë’ nuk kërkon asnjë besim në ndonjë ngjarje historike, në incidente të mbinatyrshme apo doktrina metafizike, dhe nuk urdhëron kurrfarë rite devocionale. Nuk kërkon të pranuarit e ndonjë teologjie të veçantë të natyrës së Zotit apo pohime filozofike për kozmosin dhe origjinën e tij. Urdhëri hyjnor na udhëzon vetëm në atë se si të sillemi me drejtësinë dhe bamirësinë ndaj qenieve njerëzore. ‘[Ne duhet] të përkrahim drejtësinë, të ndihmojmë ata në nevojë, të mos vrasim, të mos lakmojmë pasurinë e tjetrit, e kështu me radhë’. Të gjitha ritet dhe ceremonitë e tjera të urdhëresave të Biblës janë praktika të zbrazëta që ‘nuk i kontribuojnë bekimit dhe virtytit’.

Feja e vërtetë nuk është asgjë më shumë se sjellje morale. Ajo që vlen nuk është ajo çfarë beson, por ajo çfarë bën. Në një letër dërguar anglezit dhe sekretarit të Shoqërisë Mbretërore Henry Oldenburg më 1675, Spinoza thotë që ‘dallimi kryesor që unë bëj mes fesë dhe bestytnisë është se kjo e fundit është e bazuar në injorancë, e ajo e para mbi urtësi’.

Ideali politik që Spinoza promovon te Traktati Teologjiko-Politik është një bashkësi demokratike dhe shekullare e cila është e lirë nga përzierjet e klerikëve. Në histori, Spinoza është një prej avokatëve më elokuentë të lirisë dhe tolerancës. Synimi përfundimtar i Traktatit është i mishëruar si në nëntitullin e librit ashtu edhe në argumentin e kapitullit të fundit: të tregojë se ‘liria për të filozofuar, jo vetëm që mund të lejohet pa rrezikuar devocionin dhe stabilitetin e republikës, por që nuk mund të refuzohet pa shkatërruar paqen e republikës dhe vetë devocionin’.

Të gjitha opionionet çfarëdoqofshin, përfshirë opinionet fetare, duhet të jenë plotësisht të lira dhe të pashtrënguara, si në bazë të domosdoshmërisë ashtu edhe në bazë të së drejtës. ‘Është e pamundur për mendjen që të jetë plotësisht nën kontrollin e tjetrit; se askush nuk është në gjendje të transferojë te tjetri të drejtën a zotësinë e tij të natyrshme për të arsyetuar lirshëm dhe të formojë gjykimin e tij mbi çfarëdoqoftë çështje, e as që mund të jetë i cytur të veprojë ashtu’. Vërtet se çdo përpjekje e sovranit për të sunduar mbi besimet dhe opinionet e qytetarëve mund t’i kthehet mbrapsht nismëtarit, meqë përfundimisht do të shërbejë për të minuar vetë autoritetin e sovranit. Në një fragment që është qartazi i vërtetë po aq sa është jashtëzakonisht i guximshëm për kohën e tij, Spinoza shkruan

një qeveri që provon të kontrollojë mendjet e njerëzve konsiderohet si tiranike, dhe një sovran mendohet se bën padrejtësi ndaj nënshtetasve të tij dhe i shkel të drejtat e tyre kur e urdhëron secilin njëri se çfarë të pranojë si të vërtetë e çfarë ta refuzojë si të rremë, dhe se si të jenë besimet e tij që do ta frymëzojnë me devocion ndaj Zotit. Të gjitha këto janë çështje që i përkasin të drejtës individuale, prej të cilës askush nuk mund të heqë dorë edhe po që se ashtu dëshiron.

Një sovran vërtetë mund të përpiqet të kufizojë atë çfarë mendojnë njerëzit, por rezultati i një politike të tillë të kotë dhe të dalldisur do të ishte të krijojë vetëm zemërim dhe kundërshti ndaj qeverisjes të tij. Prapëseprapë, tolerimi i besimeve është një gjë. Rasti më i vështirë ka të bëjë me liritë e qytetarëve për të shprehur këto besime, qoftë në të folur apo në të shkruar. Këtu Spinoza shkon më larg se çdokush tjetër në shekullin e 17-të:

Dështimi i plotë do ta pasojë çdo përpjekje në një bashkësi që të detyrojë njerëzit të flasin vetëm ashtu siç urdhërohen prej sovranit përkundër opinioneve të tyre të ndryshme dhe të kundërta… Qeveria më tiranike do të jetë ajo në të cilën individit i mohohet e drejta për t’iu shprehur dhe komunikuar të tjerëve çfarë mendon, dhe një qeveri e moderuar është ajo në të cilën kjo liri i jepet secilit njeri.

Argumenti i Spinozas për lirinë e shprehjes është i bazuar si në të drejtën (ose fuqinë) e qytetarëve për të folur siç duan, po ashtu edhe në faktin se (sikur në rastin e besimit) do të ishte kundër-produktive për një sovran të provojë që ta kufizojë këtë liri. Pa marrë parasysh se çfarë ligjesh mbivendosen kundër fjalës dhe formave të tjera të të shprehurit, qytetarët gjithmonë do të vazhdojnë të thonë atë që besojnë, vetëm se tash do ta bëjnë fshehtazi. Çdo përpjekje për të shtypur lirinë e shprehjes, edhe njëherë, do të dobësojë lidhjet e lojalitetit të cilat i bashkojnë subjektet karshi sovranit. Sipas Spinozas, ligjet jotolerante çojnë përfundimisht te zemërimi, hakmarrja dhe kryengritja.

Nuk duhet të ketë kriminalizim të idevë në një shtet të mirërregulluar. Liria e të filozofuarit duhet të mbështetet për hir të një bashkësie të shëndetshme, të sigurt dhe paqësore, dhe për hir të progresit material dhe intelektual. Spinoza e kupton se do të ketë edhe pasoja të pakëndshme të shkaktuara nga respekti i gjërë për liritë civile. Do të ketë konflikte publike, fraksionalizma, përderisa qytetarët shprehin qendrimet e tyre të kundërta për çështje politike, sociale, morale dhe fetare. Sido që të jetë, kjo është ajo që vjen me shoqërinë e shëndetshme, tolerante dhe demokratike.

‘Shteti nuk mund të ndjekë rrugë më të drejtë se sa t’i marrë parasysh devocionin dhe fenë si përbërës vetëm të bamirësisë dhe marrëdhënieve të drejta, dhe që e drejta e sovranit, si në sferën fetare ashtu edhe në atë shekullare, duhet të kufizohet te veprimet e njerëzve, në mënyrë që secili të ketë mundësi të mendojë atë që do dhe të thotë atë që mendon’. Kjo fjali, një deklaratë e mrekullueshme e parimit modern të tolerancës, mbase është edhe mësimi i vërtetë i Traktatit, dhe duhet të jetë ajo për të cilën Spinoza do të mbahet mend më së miri.

Kur në vitin 2012, një anëtar i kongregatës çifuto-portugeze të Amsterdamit nguli këmbë që më në fund kishte ardhur koha për të marrë parasysh revokimin e heremit mbi Spinozan, ma’amadi, ose anëtarët joklerikë të komunitetit, kërkuan këshillim të jashtëm për një vendim aq të rëndësishëm. Ata thirrën një komitet – mua, së bashku me tre shkollarë të tjerë – për t’iu përgjigjur pyetjeve të ndryshme për rrethanat filozofike, historike, politike dhe fetare të dekretit ndaj Spinozas. Edhe pse ata nuk kërkuan prej nesh të rekomandojmë ndonjë rrugëdalje të caktuar, megjithatë ata na kërkuan opinionet tona në lidhje me përparësitë dhe disavantazhet e mundshme në rast të zhbërjes së dekretit.

Ne i dorëzuam raportet tona, dhe më shumë se një vit kaloi pa asnjë lajm. Më në fund, në verë të 2013, ne pranuam një letër që na njoftonte se rabini i kongregatës kishte vendosur që heremi të mos revokohej. Sipas tij, Spinoza qe vërtet një heretik. Ai shtonte se përderisa ne që të gjithë mund të çmojmë lirinë e shprehjes në sferën civile, nuk ka ndonjë arsye për të pritur një liri të tillë brenda botës së Judaizmit ortodoks. Për më tepër, pyeste ai retorikisht, a janë liderët e komunitetit sot, më të mençur a më mirë të informuar lidhur me rastin e Spinozas se sa rabinët që e kishin ndëshkuar atë pikë së pari?

Pa dyshim, e gjithë kjo aferë, Spinozës do t’i ishte dukur zbavitëse. Po të pyetej nëse do të donte të ripranohej në ‘popullin e Izraelit’, ai sipas të gjitha gjasave do të përgjigjej: ‘Bëni ç’të doni. Nuk ma ndien fort.’

___________

Përkthyer nga: Bardhi Bakija

*Steven Nadler është profesor i filozofisë në Universitetin e Uiskonsin në Medison. Mes librave të tij janë Spinoza: Një Jetë (Spinoza: A Life) (1999) dhe Libër i Farkëtuar në Ferr: Traktati Skandaloz i Spinozas dhe Lindja e Epokës Shekullare (A Book Forged in Hell: Spinoza’s Scandalous Treatise and the Birth of the Secular Age) (2011)

Artikulli original i botuar në Aeon, më 28 prill 2016