Sipas Indeksit të Lumturisë Botërore (raport vjetor i Kombeve të Bashkuara), Kosova është një nga vendet që radhitet lartë në nivelin e lumturisë së popullatës. Pavarësisht kësaj, ne akoma nënvlerësojmë atributin shoqëror të pabarazisë gjinore që shumë brengosës. Niveli i lumturisë dhe niveli i pabarazisë gjinore: a janë të ndërlidhura këto dy dukuri? Cila është lidhja midis vlerave shoqërore në Kosovë dhe sistemit të (pa)barazisë gjinore? Kjo është një nga temat e mendimit që më intriguan për të bërë një hulumtim më të thelluar.
Rendi i ri botëror po ndryshon sistemin e vlerave, duke e zhvendosur nivelin e deduktimit të argumenteve në sistemin e globalizuar të shekullit XXI. Në parim, nuk ka asnjë konceptim të përbashkët të vlerave shoqërore. Sidoqoftë, një kuptim i përgjithshëm i vlerave është se ato janë standarde të krijuara dhe herë pas here të imponuara nga individë [qeveri] në mënyrë që ata të kenë një klasë shoqërore në komunitetin ku jetojnë. Këtu lind ideja e lumturisë e ruajtur në mendjet e qytetarëve, sepse kur merren parasysh këto dy nocione (lumturia dhe barazia gjinore), mund të gjendet një lidhje midis akteve të qeverisë dhe lumturisë. Lumturia në familjet kosovare është e lidhur ngushtë me perspektivën mbi etikën e filozofit të famshëm Grek, Aristotel. Aristoteli shton se lumturia është e vështirë për t’u përcaktuar si koncept, prandaj ai thotë se “e vetëmjaftueshmja qe ne e përcaktojmë si atë që kur izolohet e bën jetesën të dëshirueshme dhe nuk ka asgjë, dhe që të tillë ne mendojmë se lumturia të jetë, dhe më tej ne mendojmë se është gjëja më e dëshirueshme nga të gjitha, pa u llogaritur si një gjë e mirë ndër të tjera” (Aristoteli, 1999, f. 10). Në fjalë të tjera, Aristoteli arsyeton që një person që zakonisht tregon sjellje të mirë për arsye të mira dhe për të ndjerë lumturi, ata po tregojnë sjelljen e saktë që i duhet shoqërive.
Si është e mundur që ‘lumturia’ në shoqërinë kosovare pasqyron diskriminim gjinor?
Të gjitha ligjet dhe rregulloret në Republikën e Kosovës shtyjnë përpara barazinë gjinore, përfshirjen e të gjitha grupeve shoqërore që jetojnë në Kosovë dhe i bëjnë ata të lirë të veprojnë sipas vullnetit të tyre, do të thotë se Kosova po pasqyron vlerat bashkëkohore të një shteti. Në këtë mënyrë legjislacioni reflektohet nga nocioni i lumturisë, ku edhe Aristoteli përshkruan si aktivitetet që duhet të ndërmarrë një shoqëri për të siguruar një qasje etike drejt përparimit. Ky nuk është realiteti në të cilin jeton popullata e Kosovës.
Për të pasur një argumentim të duhur që gratë thjesht ishin dhe janë të margjinalizuara në Kosovë, më duhet të shkoj në mënyrë retrospektive në vitet 1990, dhe të kujtoj kohën kur gratë filluan të ngriheshin në këmbë dhe krijuan e Shoqatën e Pavarur të Grave (IWA). Dr. Nita Luci dhe Linda Gusia shpjegojnë sesi filloi ky grup me Sevdije Ahmetin, e cila përshkruan rrënjët e shoqatës duke filluar të promovojë ndërkombëtarizmin me moton: “Ne gratë, pavarësisht racës, fesë apo kombësisë tonë, bashkohemi, për lëvizjen e grave të pavarura të Kosovës, jashtë Partisë Komuniste të Kosovës” (Luci & Gusia, 2014, f. 204). Kjo përshkruan sesi gratë me këtë shoqatë ishin një faktor i rëndësishëm për themelimin e një partie të fortë politike në Kosovë, Lidhjes Demokratike të Kosovës (LDK) dhe iu bashkuan njëzëri kësaj partie.
Kjo ambicie shkon deri te pretendimi për kryesinë e LDK-së nga Luljeta Pula-Beqiri. Ajo u refuzua nga udhëheqësia e LDK-së, duke argumentuar se gratë jo domosdoshmërisht duhet të përfshihen në gjithçka, përkundrazi, kërkesat e partisë ishin që të përqendrohen në çështje që lidhen me gratë dhe fëmijët (Luci & Gusia, 2014, f. 205). Ky shembull është shembulli i parë që mund të përmendet për të ilustruar margjinalizimin e grave në procesin e vendimmarrjes, e cila rezultoi që shumë gra të largoheshin nga partia dhe të formonin partinë e tyre kundërshtare në zgjedhjet e ardhshme presidenciale kundër LDK-së.
Lumturia e shoqërisë kosovare dhe barazia: Gjuhë e njëanshme gjinore
Lëvizja e shoqërisë civile në lidhje me barazinë gjinore konsiderohet një lëvizje shumë e fuqishme dhe e zëshme në Kosovë. Shoqëria civile nuk e pranon që gjithçka është e drejtuar nga ligji, dhe ata përpiqen të ngrenë zërin e tyre dhe të bëjnë publike gjithçka relevante për të bindur se barazia nuk është një normë për Kosovën. Këtu lind paradoksi që është pjesa themelore e shkrimit. Këtu diskutohet se vlerat e Kosovës po reflektojnë negativisht dhe po shembin sistemin, do të thotë se zhvillimi nuk po ndodh me të vërtetë. Për më tepër, nocioni i lumturisë po cenohet me të vërtetë, pasi sjellja e bërë nga burrat në autoritet nuk është aspak e arsyeshme dhe nuk tregon asgjë tjetër përveç primitivizmit në mentalitetin Kosovar. Meqenëse ata nuk mund ta kuptojnë idenë e barazisë gjinore, në kundërshtim ata fillojnë një konflikt midis dy gjinive vetëm për të mbajtur sjelljen e tyre super egoiste dhe për të sunduar gratë. Kjo nuk është në të vërtetë sesi duhet sillet një vend që është në 30 shtetet më të lumtura në botë, sepse është një akt i paarsyeshëm dhe tregon regres në shoqërinë tonë.
Të dhënat empirike të mbledhura nga instituti GAP, tregojnë idenë se gratë janë plotësisht të diskriminuara në Kosovë. Një arsye për këtë çështje mund të jetë gjuha e koduar në aplikacionet për punë që portretizon një gjuhë mashkullore, një gjuhë e njëanshme gjinore që neglizhon femrat në proces. Dallimi midis punonjësve meshkuj dhe femra është se pozicionet mashkullore shoqërohen me përshkrues të tillë si: udhëheqës, dominues, sfidues, ndërsa pozicionet femrërore shoqërohen me përshkrues si bashkëpunim, mirëkuptim, etj. (GAP, Diskriminimi i Tregut të Punës, 2017). Ky studim na tregon se përdorimi i një gjuhe të tillë të njëanshme është i qëllimshëm nga institucionet publike, duke reflektuar shkallën më të ulët të pjesëmarrjes së grave në proceset e vendimmarrjes. Këto reklama të punës janë duke u përgatitur ekskluzivisht nga burra që duan të ruajnë mbizotërimin e gjinisë së tyre në sektorë të veçantë (GAP, Diskriminimi i Tregut të Punës, 2017). Padyshim, kjo nuk është një hap dhe një qasje drejt zhvillimit, përkundrazi është një regres shoqëror. Prandaj, kjo nuk është një tipar që lumturia u trashëgon njerëzve, por padyshim një shkelje e modeleve që duhet të ndiqen për të krijuar zhvillim.
?
Unë filloj duke bërë pyetjen, çfarë e formon politikën publike, dhe pastaj përcaktoj se cilët faktorë mund të nxirren nga njohuritë e përgjithshme të botës që duhet të zbatohen në politikën publike të Kosovës. Duke u nisur nga aktorët, ose të ashtuquajturat palë të interesuara në jetën e politikës, pra njerëzit që janë përfitues të politikës së formuluar nga institucionet që marrin parasysh simbolet e tyre kognitive dhe normative, në mënyrë të varur, që krijojnë proceset dhe përfundimisht vijnë në një rezultat. Nga ky rast, mund të ilustrohet se politika publike është një projekt kompleks i ndërvarur, që përfshin shumë aktorë që formojnë mënyrën e të jetuarit të komunitetit. Ky proces shkon anasjelltas me komunitetin duke reflektuar përsëri në strukturimin e politikës publike.
Margjinalizimi i grave në pozicionet vendimmarrëse në shoqërinë kosovare
E drejta për punësim të barabartë të grave dhe burrave është një aspekt që pasqyron qartë vlerat e shoqërisë kosovare. Më konkretisht, kjo çështje ka të bëjë me atë që margjinalizon gratë, veçanërisht në pozicionet e vendimmarrjes. Ky fenomen shpjegohet qartë me raportin e fundit të analizës së institutit GAP – përfaqësimi i grave në institucionet publike. Ky studim tregon se anëtarët e bordit të ndërmarrjeve në pronësi publike është i rregulluar me një ligj të posaçëm që është ratifikuar në parlamentin e Kosovës, dhe më pas ilustron rastet sesi njerëz nga grupe të ndryshme të interesit shkelin ligjin. Studimi është kryer në vitin 2017 i cili konsiderohet të jetë një temë e fundit që kërkon vëmendje të menjëhershme. Studimi shpjegon se si bordet janë struktura më e rëndësishme kur bëhet fjalë për marrjen e një vendimi dhe/ose thirrjen e votës për një temë në lidhje me kompaninë e cila është ndërmarrje në pronësi të publikut (GAP, Përfaqësimi i Grave në bordet e pronësisë publike ndërmarrjeve dhe agjencive të pavarura, 2017). Të dhënat tregojnë se ka 31 institucione të pavarura dhe 39 ndërmarrje në pronësi publike që kanë borde si strukturën më të lartë të kompanisë, të mandatuar nga qeveria e Kosovës, dhe shpërndarja gjinore e bordeve të këtyre kompanive janë 24 gra dhe 135 burra (GAP, Përfaqësimi i grave në bordet e ndërmarrjeve në pronësi publike dhe agjencive të pavarura, 2017). Si kryetar në këto kompani 5 nga 29 janë gra, që paraqet një hendek të madh gjinor dhe reflekton regres.
Rekomandimet
Gratë në Kosovë dhe në rajon janë të diskriminuara; prandaj, një pyetje që duhet të përgjigjet është: pse Kosova shënon lart në lumturi dhe bujari, por është shumë diskriminues ndaj grave?
Një alternativë gjithëpërfshirëse: Kuota gjinore dhe ligjet e balancimit të gjinisë
Prezantimi i një sistemi arsimor me fokus të nxitjes së barazise gjinore do të jetë alternativa gjithëpërfshirëse, në mënyrë që çdo grua të ketë arsimimin e duhur dhe të ketë të drejtën e shprehjes në jetën e saj, dhe në jetën publike. Arsimi do të jetë hapi i parë drejt alternativës së rekomanduar. Shoqëritë e arsimuara kanë avantazhe të shumta që do t’i sjellin Kosovës përparim të madh. Për shembull, shkalla e analfabetizmit ulet me shpejtësi, shkalla e krimit gjithashtu zvogëlohet ndjeshëm, dhe më e rëndësishmja, aspiratat e grave do të prekin qiellin dhe prindërit do të rrisin mbështetjen dhe motivimin e tyre drejt arritjes së lumturisë dhe suksesit. Më pas, një aspekt thelbësor i jetës publike në Kosovë do të përparojë dhe do të përmirësohet në mënyrë drastike. Kjo është pjesëmarrja e grave në jetën politike, duke i dhënë shoqërisë kosovare perspektiva të ndryshme inovative sesi të zgjidhin çështje të caktuara, të përmirësojnë sektorin ekonomik duke sjellë reforma dhe të jenë të organizuar për të pasur sukses. Zonja Mimoza Kusari – Lila, anëtare e Parlamentit, propozoi një ndryshim politik me Ligjin që nxit kuotën gjinore në ndërmarrjet publike dhe private (Kusari, 2019). Ajo shpjegoi karakteristikat e grave udhëheqëse: komunikimin, balancimin e energjisë në projekte dhe mirëkuptimin që jo të gjithë ndjekin liderin, dhe së fundi ndërtimin e aleancave me të tjerët (Kusari, 2019). Për më tepër, u promovua një ndryshim në mentalitetet, që do të thotë se sistemi patriarkal i të jetuarit në një vend duhet të rrëzohet.
Si rrjedhojë, Ligji për kuotën gjinore nuk është një rregullore që mbetet përgjithmonë në vend. Supozimi i mbështetur nga arsyeja tregon që përfundimisht, qëndrimi dhe mentaliteti do të ndryshojnë drejt zbatimit të duhur të ligjeve në fuqi. Hapi tjetër është ndjekja e skemës Skandinave që zbaton një ligj për balancimin gjinor. Pas kësaj, një pjesëmarrje 50-50 në jetën publike midis gjinive është një mënyrë shumë domethënëse për të treguar se qëllimet më themelore të politikës po ndiqen edhe nga vendi më i ri evropian, përkatësisht Kosova. Nëse nxisim pjesëmarrjen 50-50, nocioni i barazisë do të pranohet plotësisht nga ana jonë dhe do të tregojë një mënyrë shumë progresive të të menduarit nga shoqëria kosovare në botë. Për më tepër, efikasiteti do të jetë një faktor domethënës nëse ndodh një pjesëmarrje 50-50, sepse tregu do të ketë më shumë vende të lira pune pasi Kosova ka nevojë për fuqi punëtore, e perspektiva të reja, dhe do të krijojnë një ekuilibër të fuqisë midis institucioneve, jo nepotizëm mes nocioneve të tjera që mund të jenë sqarimi i sistemit të sotëm të marrjes në punë. Për më tepër, një raport i Kombeve të Bashkuara i bërë nga kabineti i sekretarit të përgjithshëm diskuton disa nga benefitet kryesore që vihen në vëmendje nëse fuqizimi i grave aplikohet me qëllime të barazisë (Klugman & Tyson, 2016). Raporti përcakton një aspekt të lidhur pozitivisht të barazisë gjinore dhe zhvillimit njerëzor, me të ardhura më të larta për kokë banori dhe rritje më të shpejtë ekonomike, dhe konkurrencë më të fortë kombëtare (Klugman & Tyson, 2016). Kështu që, nëse fuqizimi i grave do të zbatohej me saktësi në Kosovë, si një shtet që është akoma një shtet në zhvillim, do të përfitonte shumë nga ky koncept duke shfrytëzuar të gjitha avantazhet e të qenit një shoqëri e barabartë.
