Thelbi i filmit Spirited Away (Braktisur nga Fryma) është ky: zhdukja e frymës hyjnore në botën kapitaliste. Ky shkrim është një shqyrtim poetik i këtij filmi të animuar. Me shqyrtim poetik këtu, dua të them se ky shkrim është një bashkëbisedim me të thënën e pathënshme të filmit: atë që filmi e nënkupton dhe e shfaq, por që asnjëherë nuk e shqipton.
Dua ta filloj shqyrtimin tim për filmin Spirited Away me një keqkuptim të madh marksist për fenë. Thelbi metafizik i fesë nuk ka qenë asnjëherë në shërbim të pronarëve kapitalistë dhe kurrë nuk ka shërbyer për ta mbajtur shtresën e varfër të kënaqur aty ku është. Këtu Marksi dhe miqtë e tij gabojnë. Thelbi metafizik i mësimeve të Krishtit është kundërshtimi tërësor i botëkuptimit kapitalist. Krishti na mëson dashurinë për tjetrin, ndërkohë që kapitalizmi mëson dashurinë për vetveten. Krishti na mëson dhënien, ndërsa kapitalizmi të mëson mbledhjen. Krishti të mëson se si të vështrosh në fushëpamjen e përjetësisë, ndërkohë që kapitalizmi të mëson ta vështrosh çdo gjë nën mallkimin e kohës. Krishti të mëson si të rritesh shpirtërisht, ndërsa kapitalizmi të mëson si të mirëmbash trupin e të dukesh përherë i ri.
Parakushti metafizik i kapitalizmit është ateizmi. Ateizmi është shtrati botëkuptimor ku mund të lindë kapitalizmi, dhe jo Protestanizmi i Weber-it. Kapitalizmit i nevojitet braktisja e frymës hyjnore në mënyrë që njerëzit të kthehen në sa më fitimprurës: njeriu duhet të kthehet në trup të pandërgjegjshëm, në mënyrë që të bëhet “më i dobishëm”. Ajo që kërkon kapitalizmi është vdekja e shpirtit. Prandaj, kundërshtimi i vetëm i njëmendtë i kapitalizmit sot është rikthimi te mësimet e Krishtit. Ose ajo që Chesteron-i e quan te libri Orthodoxy: Kryengritja e Përjetshme.
Sigurisht, filmi Spirited Away nuk është një film i krishterë. Por ai përmban një kundërshti fetare ndaj sistemit kapitalist: kundërshtimin e vetëm të njëmendtë ndaj sistemit kapitalist, pasi ai niset që nga rrënjët. Më poshtë do të sqaroj themelet e këtij kundërshtimi shpirtëror.
Që në fillim të filmit e shikojmë se ky film është tërësisht i përqendruar në bashkëkohësinë tonë dhe marrëdhënien që ne kemi me sistemin e përgjithshëm ekonomik. Chihiro me prindërit, duke ecur bashkë, në fillim shikojnë një ndërtesë të braktisur, e cila po rënkonte. I ati i thotë se ky është një park argëtimi, i cili është mbyllur ngaqë u prish ekonomia. Më vonë ata hyjnë në një qytet të vdekur, pa njerëz. Ka vetëm objekte dhe kënaqësi kafshërore. Vetë familja e Chihiro-s zhytet në këto kënaqësi kafshërore, dhe i ati shfajësohet duke thënë se mund ta paguajë gjithçka falë kartës së tij bankare. Që këtu kemi hyrjen në kritikën më të madhe të filmit: sistemi ynë ekonomik na ka kthyer në gjësende të pashpirtë. Vetë subjekti është kthyer në objekt. Si përfundim, vetë prindërit e Chihiro-s kthehen në derra: në atë që ata vetë duan të hanë.
Filmi Spirited Away na rikujton sërish se sado përrallorë, sado të zhytur në të ardhmen apo në të shkuarën, sado të përbotshëm të jenë rrëfimet, ato përherë shprehin frymën e bashkëkohësisë.
Ne jetojmë në një bashkësi shoqërore, politike, ekonomike ku përherë humb brendësia hyjnore. Pasi Chihiro hyn brenda sistemit, ajo e kupton se tërë njerëzit janë shndërruar në derra, përbindsha ose hije të zgavërta. Sistemi ta merr shpirtin duke të futur nën kontratë, duke të marrë emrin dhe duke të të dhënë një emër tjetër. Njerëzit janë shndërruar në hije të zgavërta, të cilat mbulohen me lloj-lloj kostumesh të tepruara e të panevojshme, dhe kjo vetëm e vetëm për të mbuluar hiçin përbrenda. E, pavarësisht të gjitha këtyre, prapë qyteti ndriçon si flori kur e shikojmë nga larg. Një qytet me një dritë joshëse prej së largu, por kur futesh përbrenda, të mbyt e të skllavëron.
Një pjesë e madhe e filmit përqëndrohet te tema e punësimit. Njerëzit skllavërohen nëpërmjet marrëdhënies punëdhënës-punëtor. Tërë derrat, përbindshat dhe hijet punojnë për një vend ku lahen shpirtrat erëkeq. Kjo ndërmarrje drejtohet nga shtriga Ubaba. Këtu kuptojmë se puna të jepet si nder: ti duhet të jesh përherë i nënshtruar ndaj punëdhënësit, i cili të bëri një nder duke ta dhënë punën ty, e jo dikujt tjetër. Në këtë mënyrë, punëdhënësi të skllavëron shpirtërisht. Tani ti duhet t’i jesh përherë mirënjohës punëdhënësit, se përndryshe e humb punën. Kur Chihiro i kërkon punësim shtrigës, ajo i hakërrehet duke e quajtur përtace, e llastuar dhe një hiç. Gjithsesi shtriga më pas ia jep punën, ama ia jep duke nënshkruar me të një kontratë. Kontrata të jepet pa asnjëfarëlloj shpjegimi, dhe duhet nënshkruar menjëherë, pa shpjegime, pasi përndryshe e humb mundësinë e punës. Pikërisht nëpërmjet kontratës shtriga ua merr shpirtin njerëzve dhe iu jep një emër tjetër. Chihiro-s i jepet një emër i ri: Sen. Vetë vënia e emrit është një traditë me nënkuptime fetare: kur njeriu bëhet pjesë e një feje, ai pagëzohet me një emër të ri. Në këtë kuptim, kapitalizmi me ritualet e tij vazhdimisht është duke u kthyer në një sistem antifetar me trajta fetare.
Brenda punës çdo gjë bëhet pa shpirt, bëhet tërësisht në mënyrë mekanike. Këtë gjë e shohim te ngrohësi trupmerimangë. Ai është tërësisht i pandërgjegjshëm për gjërat që bën. Punonjësit e tij janë ca si gjallesa në trajtën e milingonës. Me pak fjalë, janë skllevër të tij që zbatojnë urdhrat mekanikisht.
Duhet të shtrohet pyetja: gjithë ky sistem kujt i shërben? Për kë është gjithë kjo vuajtje dhe gjithë kjo ndërmarrje skllavërore? Kjo e gjitha është për shpirtrat erëkeq. Ata kontrollojnë gjithçka nëpërmjet parasë. Të gjithë punojnë që të lajnë shpirtrat erëkeq: ca topa të mëdhenj të pëgërash që kanë nevojë për t’u larë. Kapitalisti shfaqet si një top i madh të pëgërash, i cili, pasi pastrohet, nxjerr gjëra të vdekura. Brenda këtij topi të madh të pëgërash fshihet vetë vdekja, e cila shfaqet në trajtën e një kafke të frikshme.
Përbindshat janë të lumtur pasi i shërbejnë Vdekjes. Vdekja i jep atyre ca të holla dhe kaq mjafton për ta. Për shpirtrat erëkeq, njerëzit mbajnë erë. Përbindshat e pashpirt nuk e durojnë dot frymën e shenjtë. Ata duan që çdo individ të jetë si ata. Çdo gjë lejohet nëse je i pasur. Nuk është nderi, nuk është dija, por pasuria ajo që e përligj çdo gjë brenda sistemit tonë.
Një nga besimet e tjera thelbësore metafizike që shfaqet në film është mendimi se askush nuk është në thelb i keq, por thjesht jemi produkte të sistemit. Edhe vetë kapitalisti, në trajtën e shpirtit erëkeq, e pranon se arsyeja përse ai i gllabëron njerëzit përmes lekëve është vetmia. Vetmia shërben si parakushti i hedonizmit kafshëror. Ne nuk shkojmë drejt kënaqësive të përkohshme nga dëshira, por nga nevoja e vetmisë. Ndryshimin e karakterit e shohim edhe te personazhi Haku: ai është dikush tjetër jashtë pune, dhe dikush tjetër brenda saj. I egër dhe i pamëshirshëm në punë, dashamirës dhe gjithmonë në ndihmë të të dobtëve jashtë saj. E njëjta gjë ndodh edhe me djalin e shtrigës: para se të udhëtonte me Chihiron, ai e shikon çdokënd si mikrob dhe send për t’u zbavitur. Pas udhëtimit, ai ndryshon tërësisht. E shohim këtë gjë edhe te motra e shtrigës Ubaba. Shtriga ka një motër binjake, e cila jeton diku larg saj. Ajo kujdeset për të tjerët dhe është njeri shumë i dashur. Thelbi ynë nuk është kafshëror ndaj tjetrit. Sistemi i përgjithshëm është kafshëror, i cili i kthen të gjithë në përbindsha. Kjo është edhe kritika e Rusosë ndaj Hobsit: Hobsi e ngatërroi karakterin njerëzor në shoqërinë ku ai jetonte, me vetë thelbin dhe natyrën njerëzore të përgjithshme.
Dua t’i kushtoj edhe dy fjalë fundit këtij filmi: mënyrës sesi Chihiro largohet prej sistemit. Mendoj se dalja që shfaqet në këtë film është në trajtën e një përballje të sinqertë e të vendosur me vetveten dhe realitetin. Chihiro del jashtë sistemit kur kupton se asnjë prej derrave nuk janë prindërit e saj. Ajo largohet kur tëhuajësohet tërësisht nga sistemi ku jeton.
Gjatë fundit shohim edhe një dalje të errët tejpërtej tunelit. Kjo është vdekja e nevojshme, në mënyrë që të lindë diçka e re. Filmi përfundon përfshehtësisht me një udhëtim drejt së ardhmes së panjohur. Këtu përfundon edhe ky shqyrtim.
