Ndoshta pandemia është mundësi për t’i zbatuar disa reforma më të thella ekonomike që vendi ynë i dëshiron shumë dhe për të cilat kriza mund të jetë e shkëlqyer.
Bosnja dhe Hercegovina fillimisht vendosi të luftojë virusin korona duke prezantuar një nga modelet më rigoroze në të gjithë Evropën. Ky model, i cili u prezantua në mars të këtij viti, ndër të tjera përfshinte ndalim të plotë të funksionimit të të gjitha objekteve hotelierike dhe qendrave tregtare, me kufizim të punës së dyqaneve deri në pasditë, duke mbyllur kufijtë për turistët dhe madje me futjen e orës policore. Qytetarët mbi moshën 65 vjeç dhe nën moshën 18 vjeç u trajtuan veçanërisht ashpër, të cilëve plotësisht ju ndalua lëvizja gjatë ditës!
Frika që mbizotëroi nga virusi korona dhe pasojat që mund të shkaktonte për sistemin shëndetësor të paaftë dhe pamjaftueshëm të zhvilluar në BH, fillimisht forcoi revoltën që disa aktivistë të të drejtave të njeriut dhe figura publike ngritën kundër masave të tilla. Sidoqoftë, në fund, vendosi Gjykata Kushtetuese: me vendim që ndaloi lëvizjen e njerëzve mbi 65 vjeç dhe më të ri se 18, pra u shkel Kushtetuta e BH-së.
Se autoritetet në BH morën vendime të nxituara mbi masat kundër virusit korona dhe padyshim të pabazuara në vlerësime më të gjera të përfitimeve dhe pasojave të mundshme tregon fakti se, pas futjes fillestare të masave rigoroze, para Fitër Bajramit në fund të majit, shfuqizuan pothuajse të gjitha masat e rrepta të vendosura dhe lanë të funksionojë gjithçka pothuajse plotësisht lirshëm si para vendosjes së masave. Sidoqoftë, qytetarët, të cilët kolektivisht u mbajtën në izolim për dy muaj, reaguan ndaj heqjes së masave me sjellje jashtëzakonisht shpërfillëse, që nga refuzimi i mbajtjes së maskave deri te tubimet masive në vendet publike. Pasojat shpejt u dukën: BH nga një shtet me përqindjet më të ulëta të të infektuarve regjistroi rritje të mprehtë të numrit të të infektuarve.
Pasi filloi rritja e papritur e të infektuarve, e cila është arsyeja pse BH filloi të arrijë edhe në listat e kuqe të vendeve evropiane, autoritetet përsëri filluan të vendosin kufizime. Sigurisht, nga frika se do të shkaktonte pasoja ekonomike katastrofike, autoritetet nuk vendosën mbyllje të plotë, por përkundrazi miratuan disa masa të reja, më të buta, siç janë ndalimi i tubimeve publike në grupe më të mëdha ose ndalimi i punës së të gjitha objekteve pas orës 23:00. Kjo solli anulimin ose ndryshimin e formatit të manifestimeve të shumta, siç është ai i famshëm Festivali i Filmit në Sarajevë, një nga brendet më të mëdha në Sarajevë sot, ndeshjet si në pjesën tjetër të Evropës, filluan të luhen pa publik ndërsa kinematë dhe teatrot filluan të funksiononin me numër të kufizuar të vizitorëve. Sidoqoftë, dëmi më i madh dhe revolta më e madhe u dha nga hotelieria dhe sektorët e turizmit.
Pasojat ekonomike
Masat e përshkruara më sipër i dhanë ekonomisë së BH-së një goditje të rëndë dhe për disa nga segmentet e saj nënkuptuan pezullim të plotë të punës për një periudhë të caktuar kohore.
Si kudo në botë, efektet e virusit korona kanë prekur veçanërisht sektorët e hotelierisë dhe turizmit. Sidoqoftë, shtrohet pyetja se sa të rrepta janë masat e qeverisë dhe ndalimi fillestar i plotë i punës dhe pasi u hoqën masat, kufizimi i punës në ambientet e hotelierisë deri në orën 23, përkeqësoi edhe më tej situatën dhe nëse gjithçka mund të ishte bërë ndryshe. Në lidhje me atë çështje, hotelierët nuk kishin dilema: shteti ndihmoi drejtpërdrejt në rënien e bizneseve të tyre dhe i detyroi të pushonin punëtorët nga puna, pa i siguruar kompensim përkatës në këmbim. Për shkak të kësaj, hotelierët në disa raste organizuan protests duke kërkuar që qeveria t’i shfuqizonte masat e saj.
Një nga hotelierët, Almir Skoljak, pronari i një kafeneje të njohur në Sarajevë, në një bisedë me mua më tha se për shkak të pandemisë së virusit korona dhe masave të qeverisë, ai duhej të pushonte nga puna deri në 12 punëtorë:
- I mbaja punëtorët për aq kohë sa munda dhe pësova humbje të mëdha, duke pritur që “mbyllja” të kalonte shpejt, megjithatë, ndihma nga shteti nuk mbërriti, puna nuk u kthye në normalitet dhe unë u detyrova t’i pushoja nga puna.
Masa e punës deri në orën 23.00 është, siç pretendon ai, plotësisht e pakuptimtë dhe kundërproduktive:
“E kuptoj që kanë marrë masa për mbajtjen e maskave, për mbajtjen e distancës nëpër bare, gjithçka është ok… Por më saktësisht cila është logjika për të kufizuar punën deri në orën 23.00? A është se vetëm atëherë del nga shtëpia virusi korona? Gjëja e dytë, kjo nuk zgjidh asgjë, pasi që në vend që të mblidheshin në objektet hotelierike, njerëzit filluan të mblidheshin nëpër shtëpi në një masë më të madhe. Pra, lëvizja nuk ka logjikë sigurie dhe pasoja e saj e vetme është se ajo lë industrinë e hotelierisë pa miliona të ardhura dhe dërgon qindra punëtorë në byro, thotë Skopljak.
Dhe shumë qytetarë të BH-së, natyrisht, nuk pajtohen me pamundësinë për të qëndruar në qytet më shumë se ora 23.00 dhe vënë në pyetje arsyetimin e një vendimi të tillë. Edhe në Qeverinë e Federatës së BH-së, ka pasur kërkesa që kjo masë të hiqet, por këto propozime u refuzuan dhe për momentin mbetet në fuqi si masë për të kufizuar funksionimin e objekteve hotelierike.
Sidoqoftë, sektori i turizmit doli shumë më keq sesa vetë industria e ushqimit, e cila, me përjashtim të Neum, qyteti i vetëm bregdetar në BH që regjistroi vizita rekord këtë vit për shkak të mundësive të vështira të udhëtimit, globalisht regjistroi humbje të mëdha. Përveç rënies natyrshëm të shpejtë të udhëtimeve të njerëzve, masat shtetërore sigurisht që kanë kontribuar më tej në këtë situatë. Kufijtë janë të mbyllur dhe ardhja e turistëve lejohet vetëm në mes të shtatorit, në fund të sezonit turistik. Për shkak të gjithë kësaj, vlerësohet se turizmi, një nga degët me rritjen më të shpejtë në vitet e fundit në BH, ka përjetuar një rënie prej 80% që nga fillimi i virusit korona. Shumë hotele u mbyllën dhe një numër i madh i agjencive të udhëtimit u detyruan të mbyllnin bizneset e tyre. Pikërisht për shkak të mbylljes së kufijve, punëtorët e turizmit në BH, ashtu si hotelierët, në disa raste kanë organizuar protestë në të gjithë vendin.
Burimi: emerging-europe.com
Një nga ata që u detyrua të mbyllte biznesin e tij është Edin Demiroviç, i cili themeloi agjencinë e tij tre vjet më parë. Ai pretendon se biznesi i ecte shumë mirë për shkak të fluksit të turistëve në Sarajevë në vitet e fundit. Sidoqoftë, falë fillimit të krizës së koronës, ai nuk kishte asnjë punë dhe asnjë klient për muaj të tëra, prandaj më në fund vendosi të mbyllte kompaninë:
“Thjesht, kufijtë u mbyllën dhe njerëzit vendas filluan të udhëtonin më pak, përveç ndoshta në Neum. Është e pasigurt kur do të rifillojë turizmi. Në fund, u detyrova të pushoj nga puna të gjithë 7 punëtorët e mi dhe të mbyllja kompaninë, sepse thjesht, nuk kam para për të paguar kaq shumë shpenzime kur nuk vijnë të ardhura dhe shteti ka vendosur të mos ndihmojë “, shprehet Edin.
Për shkak të gjithçkaje, sipas vlerësimeve turizmi, humbte madje edhe nga një milion KM (marka konvertibile) në ditë.
Masat ekonomike
Për të riparuar dëmet e shkaktuara nga efektet e virusit korona Bashkimi Evropian anëtarëve të tij i ka aprovuar 857 miliardë dollarë dhe ka një numër masash dhe instrumentesh shtesë për të luftuar virusin korona. Nga ana tjetër, vendimet fillestare për Ballkanin Perëndimor janë që si pjesë e luftës kundër pasojave të pandemisë, është planifikuar paketë ndihme nga 3.3 miliardë euro.
Në Bosnjë dhe Hercegovinë, një nga vendet më të varfra në Evropë, edhe shembulli i masave ekonomike për të riparuar dëmet tregon të gjithë problemin e kompleksitetit të sistemit politik të brendshëm dhe mosgatishmërinë e autoriteteve të brendshme dhe partive që të marrin përgjegjësinë për problemet me të cilat përballen.
Kështu është në nivelin shtetëror janë bllokuar 250 milion KM të ndihmës së BE për BH. Arsyeja mund të tingëllojë banale, por në BH është mjaft reale: ministrat nga Republika Srpska në Këshillin e Ministrave të BH kërkojnë që RS të përmendet në marrëveshjen me BE mbi shpërndarjen e ndihmës.
I njëjti Këshill i Ministrave nuk ka propozuar ende ndonjë grup masash ekonomike në nivelin shtetëror dhe qeveria e Federatës së BH shpenzoi vetëm 18 përqind të 488 milionave modeste të planifikuara për të ndihmuar ekonominë. Të vetmet masa serioze që janë marrë deri më tani janë vendimet e qeverisë për njësitë ekonomike për punëdhënësit që u paguhen kontributet sipas kërkesë së tyre për muajt prill, maj dhe qershor.
Mësimet që (nuk) i kemi mësuar
Për shkak të pandemisë së virusit korona, Bosnja dhe Hercegovina parashikohet të ulë BPV-në e saj me 5.5% këtë vit. Megjithëse rënia ekonomike, si në pjesën tjetër të botës, ishte sigurisht e pashmangshme, është vështirë të heqësh përshtypjen se shumë lëvizje nga qeveria u bënë me nxitim, të pa llogaritura mirë dhe pa i marrë parasysh pasojat që do të kenë në ekonomi. Përkatësisht, vlerësimi fillestar se duhet të tolerohet një kohë e caktuar dhe se me kufizimin maksimal të lëvizjeve dhe aktiviteteve të popullatës, pandemia gradualisht do të kalojë, tani rezulton e pasaktë. Pas zbutjes së masave, numri i rasteve të infeksionit me virusin korona në BH është rritur ndjeshëm dhe tani, si në pjesën tjetër të Evropës ashtu edhe në BH, është e qartë se në vend të bllokimit do të duhet të mësojmë të jetojmë me virusin korona dhe të kërkojmë mënyra për t’iu përmbajtur masave dhe sa më shumë të ulim rrezikun nga infeksionet dhe në të njëjtën kohë të përpiqemi të kryejmë aktivitetet tona të zakonshme.
Është e qartë se masa të tilla si ndalimi i lëvizjes pas orës 18.00 ose ndalimi i punës në objektet hotelierike, ndalimi i hyrjes së turistëve në vend, madje edhe vendimi i fundit për ta kufizuar funksionimin e objekteve hotelierike deri në orën 23.00, janë plotësisht të gabuara. Po, për mbajtjen e maskave në objekte hotelirike dhe mbajtjen distancës mes njerëzve dhe tavolinave, si dhe dezinfektimi i duarve dhe kontrollimet inspektuese, por ishte padyshim çmenduri tu ndalosh njerëzve krejtësisht punën dhe të bësh aq shumë dëm në ekonomi, duke pritur që virusi korona të kalojë vetë para gjetjes së vaksinës. Në rregull me të gjitha masat për të pasur kujdes dhe mbrojtje, por mbetet e paqartë pse objektet hotelierike janë akoma të ndaluara të punojnë pas orës 23.00, sikur virusi vetëm atëherë del nga shtëpia?
Kur bëhet fjalë për masat ekonomike të marra nga qeveria, me përjashtim të vendimit për mbulimin kontributeve për punëtorët për tre muaj, shumica e vendimeve ende presin të votohen, si dhe biznesmenët për një ndihmë konkrete. Ndryshe nga Serbia, autoritetet në BH nuk morën vendime për t’u paguar para direkt në duar qytetarëve.
Sidoqoftë, ndoshta kriza e shkaktuar nga virusi korona është mundësi për t’i zbatuar disa reforma më të thella ekonomike që vendi ynë i dëshiron shumë dhe për të cilat kriza mund të jetë e shkëlqyer.
Për një rilindje të vërtetë të ekonomisë së BH-së përveç paketës së ndihmës, në ekonomi duhet të zbatohen një numër reformash gjithëpërfshirëse të cilat do të krijojë një themel shumë më të shëndetshëm për zhvillimin e ardhshëm të BH-së në botë pas koronës.
Në atë botë, ndoshta shtohet një shpresë për BH-në, në garën ekonomike globale, veçanërisht nëse kompanitë perëndimore vendosin të tërheqin repartet e tyre prodhuese nga Kina, gjë që nuk është aspak e pamundshme. Në mënyrë që ndonjëri prej tyre të jetë i interesuar të konsiderojë vendin tonë si një alternativë të mundshme investimi, është e nevojshme të sigurohet siguri ligjore, stabilitet politik, taksa të ulëta dhe rregulla të thjeshta biznesi. Dhe për këtë, është e nevojshme të kryhen një seri e tërë reformash të vështira në një periudhë të shkurtër kohore, por kur, nëse jo tani, kur ekonomia po kërkon ndryshime të thella dhe heqje të barrës?
Është regjistruar një rënie e konsiderueshme reale e vlerës së shtuar bruto në tregtinë me shumicë dhe pakicë, në riparimin e automjeteve dhe motoçikletave, transportin dhe magazinimin, akomodimin, përgatitjen dhe shërbimin e ushqimit prej 25.3 përqind dhe në arte, argëtim, rekreacion dhe shërbime të tjera të aktivitete prej 12.6 përqind.
Çfarë duhet bërë
Për një rilindje të vërtetë të ekonomisë së BH-së përveç paketës së ndihmës, në ekonomi duhet të zbatohen një numër reformash gjithëpërfshirëse të cilat do të krijojë një themel shumë më të shëndetshëm për zhvillimin e ardhshëm të BH-së në botë pas koronës.
U bë një hap i mirë përpara në vitin 2016, kur u miratua Ligji i punës, i cili mundësoi punësim dhe shkarkim shumë më të lehtë krahasuar me atë të mëparshmin. Tani, gjatë krizës, Kryeministri i FBH Novaliç njoftoi ndryshime në ligjin ekzistues që, ndër të tjera, do të mundësonte punë nga shtëpia, orë pune më fleksibile, ndryshim më të lehtë të pagës, etj. Është pikërisht kriza e virusit korona që ka treguar se sa i rëndësishëm mund të jetë fleksibiliteti i punës dhe orëve të punës për ekonominë.
Por mbase reforma më e rëndësishme dhe gjithëpërfshirëse që duhet të bëhet është ajo në lidhje me çrregullimin e ekonomisë në BH. Veçanërisht dhimbje e ekonomisë dhe biznes sektorit privat të BH-së është një pyll i tërë me rregullore të vështira, të panevojshme dhe shpesh kontradiktore që çdo sipërmarrësi dhe firme i marrin shumë kohë, para dhe nerva vetëm për t’i përmbushur detyrimet e tyre ndaj shtetit, në vend që të bëjnë punën e tyre. Kjo konfirmohet nga indeksi i Bankës Botërore Lehtësia e Bërjes së Biznesit, sipas të cilit BH renditet madje në vendin e 90-të në botë, me mbështetje veçanërisht të dobët për sa i përket procedurës për hapjen e një biznesi të ri (vendi i 184-t) dhe marrja e një leje ndërtimi (vendi i 173-të).
BH është një nga vendet më të këqija për të filluar biznes
Për t’i bërë gjërat edhe më keq, ne shpesh jemi dëshmitarë se këto rregullore të shumta dhe komplekse përdoren nga vetë institucionet shtetërore si një mjet për të ushtruar presion mbi subjekte të caktuara të biznesit. Nga Ligji për shoqëri tregtare përmes Ligjit për zejtari deri tek Ligji për Regjistrimin e subjekteve të biznesit, është e nevojshme që rregulloret të bëhen sa më të thjeshta, të kuptueshme dhe konkrete. Rregulloret e rregulluara në këtë mënyrë do të ndihmojnë jo vetëm subjektet ekonomike të përmbushin më lehtë detyrimet e tyre dhe të punojnë në mënyrë transparente, por edhe vetë institucionet shtetërore t’i rregullojnë në mënyrë më efikase rregullat më të pakta në biznes, por edhe rregulla më të qarta. Gjithashtu është e nevojshme të përshpejtohet ndjeshëm procesi i regjistrimit të kompanisë dhe marrjes së lejeve.
Në këtë drejtim, është urgjente të intensifikohet digjitalizimi i administratës publike dhe sipërmarrësve t’u mundësohet të regjistrohen dhe obligimet ndaj shtetit t’i kryejnë online. Për vite, nivele të ndryshme të qeverisë kanë refuzuar në mënyrë kategorike të digjitalizojnë dhe të lejojnë njerëzit të regjistrohen në internet dhe të zgjidhin procedurat burokratike. Sidoqoftë, kriza që ndodhi me virusin korona detyroi një pjesë të mirë të institucioneve shtetërore të fillojnë të ofrojnë shërbime online për qytetarët. Pra, me pak vullnet dhe presion, institucionet shtetërore teknikisht mund të jenë në gjendje të transferojnë pjesën më të madhe të shërbimeve të tyre në Internet relativisht lehtë, por padyshim problemi ishte në disa faktorë të tjerë.
Një krizë mund të jetë një shans
Në planin afatgjatë, BH ka shans të madh për të tërhequr një pjesë të investimeve nga kompanitë perëndimore, veçanërisht nëse ato për shkak të problemeve dhe tensioneve politike të shkaktuara nga pandemia, vendosin të kërkojnë vende të reja për të lëvizur prodhimin e tyre nga Kina. Në mënyrë që ndonjëri prej tyre të jetë i interesuar të konsiderojë vendin tonë si një alternativë të mundshme investimi, është e nevojshme të sigurohet siguri ligjore, stabilitet politik, taksa të ulëta dhe rregulla të thjeshta biznesi.
Për vite, reformat e këtij lloji janë penguar nga grupe të ndryshme interesi. Kështu, për shembull, punonjësit e privilegjuar të buxhetit së bashku me sindikatat kundërshtuan liberalizimin e ligjeve të punës, nëse zvogëlohen kontributet, na thoshin, do të ketë ulje të të ardhurave të buxhetit dhe më pak fonde, etj. Tani, megjithatë, nuk ka më “nëse”. Kriza do të çojë në rritje të borxhit, në ulje të të ardhurave buxhetore dhe më tragjikisht, në rritje të konsiderueshme të papunësisë, dhe një pjesë e mirë e barrës do të duhet të bartet për herë të parë nga sektori publik, i cili nuk ka më para të mjaftueshme taksash për t’i vazhduar edhe më tej privilegjet e veta të fuqishme.
Frika e deritanishme tashmë është realizuar dhe privilegjet janë shkelur. E vetmja zgjidhje racionale që mbetet ende është që përfundimisht vaji të derdhet në motorin e sektorit privat dhe kështu t’i mundësohet shoqërisë të ecë përpara sa më shpejt që të jetë e mundur.
Iniciativa “Tregime nga rajoni #2“ zbatohet nga Res Publica and Institute of Communication Studies, – IKS (Maqedonia), në bashkëpunim me Analizo.ba (BeH), Sbunker (Kosovë) nisma qytetare Ne davimo Beograd“ (Serbi), ABCnews.al (Shqipëri), Prlija (Kroacia), SEGA (Bullgaria) dhe PCNEN), (Mali i Zi).
