Disa vendime të shumicës së parë të majtë në demokracinë plurale të Kosovës kanë dhënë shenja të kthesës së nevojshme prej targetimit dhe partikularizmit kah universaliteti në politika publike. Mirëpo nëse kjo shumicë synon të lë gjurmë social-demokrate në politikat publike dhe demokratizimin e vendit, duhet sa më shpejt dhe pa luhatje të lëvizë drejt “U”-së së plotë – përfshirë duke negociuar me sukses me akterët globalë.
Më 26 tetor 2021, Qeveria e Kosovës nënshkroi marrëveshje me Bankën Botërore për “ta përmirësuar targetimin” në Skemën e Ndihmës Sociale, që vendit i kushtoi 47 milionë euro huazim aq sa i kushton t’i finacojë transferet përmes kësaj skeme për një vit e gjysmë.
Në një studim të mëhershëm, Banka Botërore veç ka ndarë pikëpamje dhe udhëzime se si do të duhej të ndryshohej kjo skemë, të cilat qenë reflektuar në një koncept-dokument reformash të atëherë Ministrisë së Punës dhe Mirëqenies Sociale. Udhëzimet e bankës do të përmirësonin aspekte të rëndësishme të skemës, si duke mënjanuar kriteret që kualifikojnë vetëm kategori specifike (familje me anëtarë plotësisht të varur, ose nëna të pamartuara dhe të papuna me së paku një fëmijë nën moshën pesë vjeç), ashtu dhe duke zbutur penalizimin e të ardhurave tjera të ndonjërit prej anëtarëve të familjes (nga transferet tjera sociale ose edhe puna). Ndryshimet e këtilla do ta përmirësonin në veçanti mbulueshmërinë e popullatës së varfër me ndihmë sociale.
Megjithatë, përmirësimi do të ishte më i madh në raport me të kaluarën e skemës, që ka qenë tejet shtrënguese dhe që ka çuar në përjashtimin e mijëra familjeve nga benefitet vitet e kaluara, sesa në krahasim me gjenerozitetin e shumë programeve të ngjashme në Europë. Për shembull, me ato udhëzime dhe me koncept-dokumentin e Qeverisë nuk do ndryshohej procesi dhe mënyra se si përcaktohen shumat e benefiteve, që janë tregues të rëndësishëm për qasjen e shtetit në lidhje me mbrojtjen nga varfëria. Banka dhe organizatat tjera partnere të saj, as me ato udhëzime dhe as me recetat e mëvonshme, nuk do të lëvizin ndjeshëm nga paradigma që përqafojnë – ajo e politikës së orientuar kah targetimi i varfërisë dhe stabilitetit të buxhetit kombëtar në shproporcion me funksionet tjera të cilave politika sociale mund t’u shërbejë: kontributi në punësim, investim social, solidaritet, barazi shoqërore, etj.
Duke u nisur nga ajo paradigmë, Banka Botërore ka luajtur rol parësor në dizajnimin e gjithë politikës sociale të Kosovës – gjatë kohës së administrimit nga UNMIK-u dhe në bashkëveprim me Fondin Monetar Ndërkombëtar, Bashkimin Europian dhe organizata tjera të fuqishme (ndër)kombëtare – e cila ka vendosur një prag të ulët të mbrojtjes nga varfëria ndërsa pret që shumica e mirëqenies dhe shërbimeve të vijnë nga tregu ose familja.
Kjo politikë sociale, mbi të cilën agjencia vendëse ka shtuar kryesisht përmes programeve partikulariste pas pavarësisë, e ka përmirësuar mbrojtjen nga varfëria në krahasim me të kaluarën, mirëpo në kontekstin e vendit nuk i ka kontribuar sa mundet rritjes së shkallës së punësimit (aktualisht nën 30%; nën 16% për gratë), zhvillimit përmes investimit social (duke e kornizuar politikën sociale më shumë si barrë ekonomike), solidaritetit dhe barazisë sociale (me indeksin Gini të pabarazisë në të ardhura që shënonte 44.2% më 2018), dhe kështu nuk i ka kontribuar konsolidimit të një nënshtetësie (citizenship) e cila do t’i bënte konkurrencë zgjedhjes për të emigruar.
Edhe pse shumica e shteteve kanë një program të targetuar të Ndihmës Sociale, politika “e targetimit” të varfërisë si parim dominues në tërësinë e politikës sociale nuk është qasja më e favorizuar nga partitë social-demokrate. Fatmirësisht, nuk është as qasja më e favorizuar e Lëvizjes Vetëvendosje, siç tregojnë politikat që ka lansuar më 2021 si benefiti universal për fëmijët dhe universalizimi i benefitit të pushimit maternal. Është gjithashtu e pritshme dhe e kuptueshme që në një botë dhe kontinent të ndërvarur, Qeveria të bashkëpunojë dhe të ndikohet nga akterët globalë dhe të kufizohet nga rrethanat strukturore. Por për shkak se Kosova krijoi për herë të parë shumicë parlamentare të majtë me zgjedhjet e 14 shkurtit 2021 si dhe për shkak të emrit e diskursit të LVV-së, pritet që niveli i vetëvendosjes në vendimarrje politikash të rritet, përfshirë duke menduar më shumë vetë (lokalisht) për të kuptuarit dhe mbrojtjen nga varfëria brenda një qasje më komplekse si dhe duke e negociuar atë kuptim me sukses me partnerët e saj globalë.
Ky blog argumenton se kthesa e mirëseardhur kah universaliteti duhet të bëhet norma e qasjes së LVV-së ndaj politikës sociale me qëllim konsolidimin e nënshtetësisë dhe mbështetjen e ambicieve zhvillimore të vendit. Në blog jepen disa propozime të cilat kanë qëllim të shërbejnë si provokim modest në diskutimet për politikat publike gjersa agjencia vendimarrëse bën zgjedhjet e saj. Mund të shërbejnë mbase edhe si një mjet analitik për t’i krahasur reformat jo vetëm me politikat që kanë qenë, por edhe me politikat që do të mund të bëheshin në kontekstin e Kosovës.
Pagë universale bazë në vend të targetimit
Në vend të “përmirësimit të targetimit” të varfërisë, në përpjekjet e saj reformuese LVV mund ta konsiderojë lansimin e Pagës Universale Bazë (Universal Basic Income, UBI) që do të jepej për të gjithë. Konkretisht kjo pagë do të mund të nënkuptonte, të themi, vazhdimin e pagesës bazë prej 95 Eurosh për të moshuarit mbi moshën 65 vjeç dhe të jepte një pagesë prej 50 Eurosh për secilin qytetar tjetër, financuar nga taksat e përgjithshme. Pagesa për të vjetrit nuk do të rritej më deri kur paga për të gjithë, gradualisht, të arrinte shumën e njëjtë; më pas, paga universale do të rritej sipas trendeve në të ardhura duke e ndërlidhur me këto të fundit. Me të, sot secila familje mesatare (pesanëtarëshe) do të kishte së paku 250 Euro të ardhura bazë në muaj, që është pak mbi 60% e medianës së të ardhurave të disponueshme (të dhënat e 2018), pra mbi pragun e rrezikut për varfëri në të ardhura.
Edhe pse flitet shumë për Pagën Universale Bazë, deri më sot shumica e shteteve ose rajoneve brenda tyre nuk e kanë lansuar atë. Kritikët e saj, përfshirë në kontekstet e politikës sociale më ambicioze (shih këtë blog për ilustrim), i druhen pasojave të mundshme që një politikë e tillë do të kishte ndër të tjera duke dekurajuar punësimin dhe duke ulur taksat e mbledhura për investime në shërbime publike. Edhe fakti që në disa nga këto vende politika aktuale arrin barazi dhe universalitet të lartë përmes metodave tjera nuk favorizon pagën universale bazë.
Megjithatë, ky mjet më radikal mund t’i përshtatet kontesktit dhe mund të jetë i nevojshëm për Kosovën pikërisht se është e varfër, e kërcënuar nga emigracioni i lartë, se ka kaq shkallë punësimi të ulët, dhe kaq shumë nevojë për një politikë tjetër që përkrahë zhvillimin e saj.
E dizajnuar si më lartë, për fillim, Kosovës kjo skemë do t’i kushtonte rreth 1.18 miliardë Euro në vit, që është pak mbi dyfishin e shpenzimit të sotëm social (duke mos llogaritur shtesat dhe shpenzimet ad-hoc si reagim ndaj pandemisë Covid-19).
Në këmbim, Kosova do të mund të anulonte të gjitha skemat tjera të financuara nga shteti. Qeveria duhet të bëjë diçka për ta ndaluar rritjen e shpenzimit partikularist që nuk i shërben as qëllimeve të mbrojtes nga varfëria, as atyre të investimit social, punësimit dhe barazisë. Por ndryshimi kërkon ofrim të zgjidhjeve racionale ekonomike për t’u realizuar. Paga universale bazë ofron zgjidhje. Me të, për shembull, një veteran i luftës do të kishte mundësi të fitonte më shumë nga skema e re (kur të merren parasysh të ardhurat e familjes) sesa nga skema e veçantë për veteranët, prandaj ka mundësi ta mbështet ndryshimin.
Njësoj edhe familja e një arsimtari do të fitonte më shumë sesa me shtesat pensionale për kontributin gjatë viteve ’90-të. Në proces, ndryshimi i tërësishëm do i shërbente rritjes së perceptimit të fershmërisë së politikave publike, pasi programet universale i kontribuojnë legjitimitetit të tyre. Përveç kësaj, evidenca empirike tregon se paga universale bazë mund të rrisë mirëqenien dhe shëndetin, besimin ndërnjerëzor e politik, mobilitetin social, etj. Në Kosovë mund ta përmirësojë edhe diskursin dhe feedback-un e tij në opinionet e publikut, ngase në vend se të mirëmbahej kritika për veteranët ose arsimtarët si grupe interesi grabitqare, etj., që i kontribuon perceptimit negativ, do të vihej në pah kontributi i tyre në lëvizjen e pavarësisë dhe respekti i merituar shoqëror për këtë, pra do të vlerësohej merita e pjesëmarrjes dhe veprimit.
Përveç pamundësimit të shtrimit të suksesshëm të kërkesave të reja partikulariste, paga universale do ta inkurajonte edhe punësimin e daljen nga informaliteti. Vetë studimi i Bankës Botërore tregon se një pjesë e madhe e përfituesve të Skemës së Ndihmës Sociale punojnë në informalitet pasi të ardhurat nga skema nuk u mjaftojnë dhe pasi (po të regjistrohen si të punësuar formalë) humbin benefitet. E njëjta duhet të vlejë edhe në rastin e veteranëve. Pra, pagesa universale do ta përkrahte punësimin dhe formalizimin, dhe vetë masat e LVV-së gjatë pandemisë kanë treguar se ato, po të përdoren, mund të japin rezultat pozitiv në formalizim.
Paga universale do të korrektonte edhe problemet e mbulueshmërisë së Ndihmës Sociale duke evituar gabimet e targetimit (që janë shumë më të përhapura në shtetet në zhvillim të cilat kanë më pak kapacitet zbatimi), pra do të mbërrinte suksesshëm te pjesët më të varfëra të shoqërisë, pa bartur rreziqet e stigmatizimit dhe “grackës së varfërisë”. Ajo po ashtu do të shërbente si shtesë e mirëseardhur në pagat e ulëta të një pjese të madhe të punëtorëve në tregun privat.
Fundja, nëse skemat e shumta partikulariste janë justifikuar me argumentin se janë të harxhueshme (se mbyllen me kalimin e gjeneratës së përfituesve aktualë), përse të mos shtrohet problemi nga ana e kundërt – përse të mos fitojë e gjithë shoqëria me universalizim, qoftë edhe për një periudhë kohore të kufizuar derisa të vihet në binarë të qëndrueshëm zhvillimi i vendit?
Paga universale si mundësi për të rritur taksat dhe solidaritetin shoqëror
Lansimi i pagës universale bazë do të mund të përdorej si moment i përshtatshëm edhe për të negociuar dhe rritur ndalesat në kontribute dhe taksat me qëllim të rritjes së solidaritetit shoqëror dhe rritjes së progresivitetit.
Ndalesat e rritura në kontribute do të mund të menaxhoheshin nga Fondi i Sigurimit Social. Fondi i Kursimeve Pensionale të Kosovës (FKPK ose Trusti, siç e njohim), mund të transformohet shumë lehtë në Fond të Sigurimit Social. Përderisa Fondi do të menaxhonte (së paku deri në një rishikim të politikës) kursimet pensionale në formën e sotme, do të merrte edhe detyra tjera si: menaxhimi i pensionit kontributdhënës, sigurimit të papunësisë, sigurimit të pensionit të parakohshëm, lejeve prindërore nga puna për kujdes fëmijësh, lejeve nga puna për shkak të sëmundjeve, etj – institucione që duhet të shtohen ose plotësohen.
Edhe ky zhvillim politikash do ta rriste interesimin për formalizim dhe solidaritetin shoqëror. Për shembull, pensioni aktual kontributdhënës (që paguhet nga shteti), mund të kthehet në pension minimal të përhershëm kontributdhënës, i financuar nga kontributet, i lëshuar ta zëmë fillimisht në vlerën e sheshtë 200 Euro. Me pagën universale, për pensionistët kontributdhënës shuma totale e të ardhurave do të arrinte 300 euro. Gjithashtu, ky pension do të duhej të zgjerohej te gjithë popullësia kontributdhënëse (pra jo vetëm ata që kanë punuar pesëmbëdhjetë vite para 1999) dhe të jepej, të themi, për secilin që ka punuar në formalitet (dhe tani edhe kontribuon) për 20 vjet.
Qëllimi i politikës nuk do të ishte përjashtimi nga të drejtat, por nxitja e formalitetit (sepse punëtorët do të kishin interesim për këtë pension) dhe e përmirësimit të të ardhurave në pleqëri për shkak se, siç është dëshmuar nga tërheqja e 10 për qindëshit, kursimet pensionale janë jashtëzakonisht të vogla dhe të pabarabarta. Kështu siç është, politika aktuale pensionale vetëm sa do të ngarkojë punëtorët e sotëm (mbi të cilët do të bie barra e mbajtjes së të moshuarve), duke rrezikuar ta motivojë më tej emigracionin në kërkim të pagave më të larta dhe duke rrezikuar varfërinë e lartë të ardhshme për të moshuarit.
E njëjta logjikë, me të njëjtat synime, do të mund të aplikohej edhe për sigurimet tjera për kontekstin e Kosovës. Kështu, në rastin e lejeve nga puna, barra e financimit do të transferohej efektivisht nga punëdhënësi (mbi të cilin bie sot) te Sigurimi Social, çka, përveç tjerash, do të mbështeste punësimin e gruas së re sepse punëdhënsit do të bënin llogari tjera me rastin e aplikacioneve për punë.
Me këto, baza e financimit të shpenzimit social do të fillonte të balancohej – duke rritur progresivitetin. Deri më tash, shumica e shpenzimit është financuar nga buxheti kombëtar që relacionalisht financohet më shumë nga të varfrit (pasi ata pritet të shpenzojnë më shumë për konsum nga të ardhurat e tyre të disponueshme në krahasim me kategoritë në pozitë më të mirë ekonomike). Për një periudhë afatmesme, këto shpenzime të sigurimit social do të mund të mbuloheshin me 3 deri në 5 për qind rritje të ngarkesave në kontribute.
Njëkohësisht, do të krijohej hapësirë që të rritej progresiviteti në taksat personale – së paku deri në 20%, për të ardhurat më të larta, si ka qenë deri më 2008. Politika mund të shkojë më tej duke ngarkuar punën e dytë me shkallë shumë të larta taksash, me qëllim që vendet e punës të dekoncentroheshin, dhe të gjejë burime taksash të reja si në pronë, trashëgimi etj. Viti 2021 ka treguar që të ardhurat kombëtare mund të rriten. Me të gjitha këto, prapseprapë, Kosova do të mbetej ndër vendet me taksat më të ulëta dhe buxheti kombëtar do të mblidhte më shumë sesa do kishte dhënë përmes pagës universale nga gjysma më e pasur e shoqërisë.
Shteti do të fokusohej në ofrim të shërbimeve sociale
Me një reformë të tillë, shteti nuk do të shpenzonte kohë dhe punëtorë në administrim pagesash, që mund ta bëjë më efektivisht edhe Fondi i Sigurimit Social, por do të fokusohej në dhënien e shërbimeve të cilat më së miri i jep shteti.
Mbi të gjitha këto shërbime është kujdesi shëndetësor. LVV-ja do të bënte mirë të mos zbatonte ligjin aktual të Sigurimit Shëndetësor i cili gjithashtu origjinon nga receptat e Bankës Botërore sepse kontekstit të Kosovës i përshtatet më tepër modeli i Shërbimit Kombëtar Shëndetësor (NHS). Me ligjin e Sigurimit Shëndetësor dhe me shkallën aktuale të punësimit, si në të kaluarën (socializëm), përjashtimi social do të ishte i madh, problemi i financimit të shpenzimit shëndetësor nuk do të zgjidhej (siç ka ndodhur në Shqipëri), dhe rreziku i thellimit të privatizimit do të shtohej.
Në vend të kësaj, mund të gjurmohen mundësitë e forcimit të solidaritetit me ata që kanë nevojë të shpenzojnë më së shumti në shërbime dhe barna – duke ndjekur qasjen e vendeve që aplikojnë modelin NHS – dhe të forcimit të cilësisë së shërbimit. Përderisa secili mund të shpenzojë një minimum të zakonshëm në kujdes shëndetësor dhe barna, solidariteti e bën dallimin atëherë kur nevoja për shpenzim rritet (duke caktuar një prag mbi të cilin shpenzimet individuale mbulohen nga solidariteti kombëtar). Pa këtë solidaritet, sot shumë familje që përballen me sëmundje të rënda ballafaqohen edhe me bankrotim, meqë duhet të mbulojnë vetë shpenzimin.
Me projektligjin për buxhetin 2022, Qeveria ka ndarë 5 milionë Euro për ndërtimin e institucioneve të para publike të Edukimit dhe Kujdesit të Hershëm të Fëmijëve (ECEC) nga 160 qendra sa ka premtuar. Ajo duhet të inkurajohet të zbatojë sa më shpejt gjithë këtë program, qoftë edhe duke hyrë në borxhe ndërkombëtare të reja, sepse është pjesa më e rëndësishme e programit të saj. Evidenca empirike është e qartë që shërbimet publike ECEC japin rezultatet më të mira dhe që janë parakusht për sukses në investim social, degjenderizim të kujdesit, dhe barazi gjinore në tregun e punës. Në rastin e Kosovës, edhe politika e nisur e banimit social mund të koordinohet që t’i shërbejë afrimit të familjeve me qendrat që ofrojnë ECEC.
Qeveria mund ta konsiderojë së fundi edhe financimin me rrogë minimale për një familjar ose punëtor tjetër të zgjedhur nga familja, e që do kujdesej për persona në familje me shkallë të lartë të aftësisë së kufizuar.
Me të gjitha këto ndryshime, shpenzimi nga shteti në të drejta sociale do të mund të arrinte maksimum 1.5 miliardë Euro ose 16% të GDP më 2023. Kosova është shpenzuesi më i vogël i Europës në të drejta sociale pasi shpenzon nën 9% të GDP-së. Përveç kësaj, shpenzimi nga sigurimi social do të arrinte fillimisht 1-2% e GDP, pra në tërësi Kosova do të arrinte ose do t’i afrohej shpenzimit social që kanë vendet fqinjë si Mali i Zi e Maqedonia e Veriut, por prapë do të mbetej larg nga shpenzuesit më të mëdhenj nga Ballkani Perëndimor dhe mesatarja e Bashkimit Europian. Do të fitonte ndërkaq një transformim të politikave publike që do i shërbenin punësimit, investimit social dhe rritjes së solidaritetit shoqëror. Nëse këto të drejta do të kombinoheshin edhe me politika më ambicioze të punës, nënshtetësia e Kosovës do të mund të bëhej më konkurrente me shoqëritë e Europës Qendrore që japin paga shumë më të mëdha – mirëpo shpesh pa të drejtat politike dhe të drejtat e plota sociale si për vendësit.
Mënjanimi i korrupsionit, sidomos në nivelet më të larta, që është zotim i LVV-së, do ishte arritje e madhe. Por mjeti më i efektshëm në luftën kundër korrupsionit është politika transformatore publike që i shërben konsolidimit të nënshtetësisë dhe zhvillimit. Suksesi i LVV-së do të matet me këso peshore dhe jo me mirëmbajtjen e vazhdimësisë në politika publike. Disa shenja pozitive i ka dhënë, disa të tjera kanë qenë ideologjikisht të përziera, ndërsa pjesa më e madhe e programit qeveritar mbetet të zbatohet. Shumica e paprecedentë parlamentare e majtë (58 deputetë) ka tani pak më shumë se tri vite e jo më katër në dispozicion për t’i lënë gjurmët e veta në politikën publike dhe demokratizimin e vendit. Pa këso transformimesh, gjurmët tjera që ka lënë gjer më tash, përfshirë në muret e jashtme të Parlamentit, do të lexohen me kohë si pjesë narrativash tjera.
