Në një moment, në media mund të lexohej se Tylol Hot (një pluhur me paracetamol që trajton ftohjet) në kombinim me rakinë shëron Kovid-19, megjithëse kombinimi i alkoolit dhe paracetamolit është i rrezikshëm për shkak të rritjes së mundshme të efekteve anësore të ilaçit.
Cili nga artikujt e medias është i vërtetë dhe cili jo? Për shumë banorë të Serbisë, kjo çështje u bë dukshëm më e rëndësishme vetëm në muajin mars të vitit të kaluar, kur koronavirusi i ri u paraqit edhe zyrtarisht në vendin e tyre. Në ato momente, vërtetësia e raportimit mediatik u bë shumë e rëndësishme për shëndetin, kurse gazetarëve u ra një përgjegjësi e madhe sepse puna e tyre e pandërgjegjshme në situatën e sapo krijuar mund t’i kushtonte dikujt me jetë. Megjithatë, shumë gazetarë në Serbi dhe rajon vazhduan të ndjekin një politikë fitimprurëse duke përdorur një cunami informacionesh të ndryshme në lidhje me virusin e ri për të fituar lehtësisht vlerësime, klikime, reagime dhe komente, të cilat sjellin përfitime monetare.
Sigurisht, jo të gjitha informacionet që arritën në media në atë cunami ishin të vërteta, të bazuara shkencërisht ose relevante. Redaksitë e portaleve serbe për verifikimin e fakteve FakeNews Tragaç and Raskirkavanje menjëherë pas fillimit zyrtar të pandemisë, hapën seksione të veçanta të faqeve të tyre të internetit kushtuar ekskluzivisht dizinformatave në lidhje me koronavirusin. Në vetëm dy muaj, midis marsit dhe majit të vitit të kaluar, FN Tragaç regjistroi rreth 50 pretendime të rreme për koronavirusin në media, në rrjetet sociale dhe aplikacionet për komunikim. Gjatë ditëve të para të pandemisë në Serbi, redaksia e FN Tragaç ka regjistruar katër dizinformata nga media ose nga interneti në ditë.
Gënjeshtrat në rrjetet sociale dhe kërkimet shkencore pa recensë
Në atë kohë, për herë të parë, lufta kundër dizinformimit u zhvillua në një shkallë më të gjerë kundër botimeve që kryesisht shpërndaheshin nga qytetarët e zakonshëm, e jo nga media. Një hulumtim i botuar në vitin 2014 tregoi se njerëzit më shpesh u besojnë miqve dhe familjes si një burim informacioni gjatë fatkeqësive sesa masmedias. Prandaj, detyra e madhe e portalit për verifikimin e fakteve në fillim të pandemisë ishte pikërisht të kontrollonte informacionin që vinte nga njerëz të afërt me qytetarët, të cilat, siç ka rezultuar shpesh, ishin plotësisht të pasakta. Shpëlarje të fytit me pije të llojeve të ndryshme; lënia e këpucëve para derës së përparme për të parandaluar infeksionin; mbajtja e frymëmarrjes si një lloj testi pozitiviteti me Kovid-19; limoni dhe soda e bukës si ilaçe për virusin e ri, janë vetëm disa nga pretendimet që janë përhapur në rrjetet sociale dhe aplikacionet e komunikimit në Serbi. Njoftime të tilla ishin bërë kryesisht në vendet e huaja, ku ato ishin deklaruar tashmë të pavërteta deri në kohën kur u shfaqën në Serbi. Ajo që është më shqetësuese është fakti se informacione të paverifikuara nga rrjetet sociale u përhapën shpejt në media, të cilat janë të detyruara të verifikojnë vërtetësinë e informacionit para se ta publikojnë atë. Deri në 13 media raportuan disa nga pesë dizinformatat e rrjeteve sociale dhe aplikacionet e komunikimit, që identifikuan FN Tragaç, në mars të vitit të kaluar, i cili nuk është shembulli i vetëm i kësaj praktike të paskrupullt.
Edhe më tej praktikat më të paskrupullta në media u ilustruan përmes shpërndarjes së rezultateve të diskutueshme të punimeve shkencore pa recensë në lidhje me koronavirusin e ri dhe sëmundjen Kovid-19 që ai shkakton. Ky fenomen është veçanërisht i rrezikshëm sepse konsumatorët e medias, me një argument në formën e hulumtimit që duket legjitim, si i mbështetur shkencërisht, prezantonin fakte të cilat të paktën ishin të paverifikuara. Gjegjësisht, faqja që merret me botimin e punimeve shkencore pa recensë në fushën e mjekësisë MedRxiv gjatë pandemisë publikoi një numër të madh studimesh deri atëkohë ende të pabazuara, por me një vërejtje ato nuk duhet të paraqiten në media si fakte shkencore.
Pavarësisht nga kjo, media në Serbi iu referua studimeve të tilla si kërkime të bazuara në fakte. Kështu, bazuar në kërkime të parecensuara, në mediat tona shpërtheu lajmi se njerëzit e gjatë kanë dy herë më shumë gjasa të infektohen me koronavirusin; që njerëzit me grupin e gjakut A janë më të rrezikuarit nga virusi i ri; mbase ka pasur rreth 30 variacione të koronavirusit në prill të vitit të kaluar, si dhe që virusi i ri shkakton sterilitet te popullata e re, sidomos te meshkujt.
Si na kanë gënjyer autoritetet shëndetësore dhe politike
Kulmi i vërtetë i lajmeve të rreme rreth koronavirusit arriti kur autoritetet shëndetësore, anëtarë të shtabit të krizës për luftën kundër virusit të ri, përhapën informacione të pavërteta në lidhje me transmetimin e kësaj sëmundjeje dhe zhdukjen e saj të mundshme nga Serbia. Në muajt prill dhe mars të vitit të kaluar, madje tre anëtarë të përbërjes së atëhershme të shtabit qeveritar të krizës njoftuan se moti i ngrohtë dhe rrezatimi UV nga dielli do ta zhduk koronavirusin, kurse veçanërisht e diskutueshme ishte intervista për Blic e Dr. Branislav Tiodoroviç.
Në atë intervistë, kemi dëgjuar nga ky anëtar i shtabit të krizave që nga Kovid-19 kanë “shpëtuar vetëm vendet afrikane ku ka vetëm raste të importuara”, por gjithashtu se “virusit i përshtatet një temperaturë që varion nga 3 në 6.7 gradë”, pastaj “virusit nuk i përshtaten temperaturat nën 0, por edhe temperaturat mbi 23 gradë”. Sidoqoftë, në kohën kur u botua intervista me Tiodorović në shumicën e vendeve afrikane, pikërisht në atë kohë kishte një transmetim lokal të koronavirusit, kurse pretendimin se nxehtësia dhe rrezatimi UV do ta zhdukin virusin, Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH) tashmë e kishte demantuar atë, bëri me dije FN Tragaç. Në fund, tragjedia më e madhe e shkaktuar nga koronavirusi në Serbi ndodhi pikërisht gjatë muajve të verës, në Novi Pazar dhe rrethinat e saj, ku në qershor dhe korrik të vitit të kaluar, sipas raporteve të medias, u varrosën tre herë më shumë njerëz sesa vitin paraprak.
Burimi: istinomer.rs/Zoran Drekalović
Përveç autoriteteve shëndetësore, dizinformimin në lidhje me virusin e ri që nga fillimi i pandemisë e përhapën edhe njerëzit në pozitat më të larta të shtetit, ministrat, Kryeministri, madje edhe vetë Presidenti. Portali i verifikimit të fakteve Istinomer i cili përveç vlerësimit të vërtetësisë së pretendimeve nga media dhe rrjetet sociale, merret edhe me vlefshmërinë e deklaratave të politikanëve gjatë pandemisë, ka vërejtur se numri më i madh i dizinformatave kanë qenë të shpërndara nga ana e politikanëve në pushtet me pozita në pozita të larta drejtuese.
Kështu, në korrik të vitit të kaluar, kur u bë e qartë se moti i mirë nuk do ta largonte koronavirusin, Kryeministrja e Serbisë, Ana Brnabiç, u përpoq që këtë pretendim kinse të vërtetë të shpërndarë nga shumë autoritete t’i atribuonte Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSH), megjithëse ky institucion pretendonte të kundërtën që nga fillimi i pandemisë. Në të njëjtin muaj, Ministri i Shëndetësisë, Zlatibor Lonçar donte t’i jepte fund pyetjes se kush vdiq me të vërtetë nga koronavirusi dhe kush nuk ka thënë se autopsia e atyre që vdiqën nga kjo sëmundje është e ndaluar nga ana e OBSH-së. Mirëpo, kjo deklaratë për OBSH-në nuk korrespondon as me të vërtetën, pasi që ky institucion, qysh në mars të vitit të kaluar publikoi udhëzime mbi masat e sigurisë me rastin e autopsisë së të ndjerëve nga koronavirusi, në të cilat nuk përmendet askund se kjo procedurë është e ndaluar, Pak kohë më herët, Presidenti i Serbisë, Aleksandar Vuçiq, u mburr në TV Hepi, duke thënë se Serbia është e teta në Evropë për sa i përket numrit të njerëzve të testuar për koronavirusin e ri për milion banorë.
E vërtetë në atë kohë ishte, që madje tridhjetë e një vende evropiane ishin përpara nesh për sa i përket numrit të njerëzve të testuar për milion banorë. Përveç këtyre, shtetarët serbë deklaruan shumë më tepër dizinformata në lidhje me virusin e ri, duke minuar kështu besimin e qytetarëve në aparatin shtetëror, i cili në atë kohë ishte vendimtar për mbajtjen e qetësisë së popullsisë në situatën e re të krijuar.
Natyra e dizinformimit rreth koronavirusit dhe përhapja e panikut
Pothuajse të gjitha dizinformatat në lidhje me pandeminë e koronavirusit mund të ndahen në ato që shërbyen për përhapjen e narrativës pozitive dhe ato që shërbyen për përhapjen e narrativës negative për situatën e atëhershme me shpërthimin e virusit të ri në Serbi. Shumë informata dhe dizinformata funksiononin sipas sistemit “nxehtë-ftohtë”, kështu që në media në mënyrë të vazhdueshme u shfaqnin si parashikimet pozitive, ashtu edhe ato negative në lidhje me zhvillimin e mëtejshëm të pandemisë dhe përfundimit të saj. Kjo, siç pritej, një qasje e paskrupullt e mediave që janë të orientuara kah fitimi mund të interpretohet si “mbulimi i tërë audiencës”, sepse lexuesit, dëgjuesit ose shikuesit janë më të prirur të konsumojnë përmbajtje që përputhen me qëndrimet e tyre tashmë të formuara në lidhje me një fenomen. Problemi vjen në atë çast kur nuk ka asnjë arsye objektive për optimizëm, dhe pikërisht kjo po promovohet në media. Një praktikë të tillë tashmë e kemi parë në shembullin e sipërpërmendur të njoftimit për rrezet e forta të diellit si një shpëtimtar nga koronavirusi. Gjithashtu, në disa media në fillim të marsit të vitit të kaluar, mund të lexohej se “koronavirusi po zhduket”. Një problem edhe më i madh u krijua nga narrativat negative të cilat, së bashku me shumë dizinformata, përhapën frikë dhe panik në popullatë, për të cilat, sipas Kodit Penal të Serbisë, kërcënohet një dënim prej 3 muaj deri në 3 vjet burg.
Një shembull i mirë i një përhapjeje të tillë të paligjshme të panikut është teksti i një tabloidi serb që merrej me kthimin e diasporës serbe në atdheun e tyre në fillim të pandemisë. Ky tabloid fillimisht njoftoi se 100.000 njerëz do të ktheheshin në Serbi dhe më vonë, në faqen e parë të korrigjuar me titullin me shkronja të trasha “RREZIK”, ai këtë shifër e dyfishoi. Në të njëjtin tekst, ky tabloid gjithashtu raportoi se epidemiologu Zoran Radovanoviç ka thënë se të paktën gjashtë mijë të kthyer në Serbi po mbartnin edhe infeksionin, të cilin Dr. Radovanoviç e mohoi në portalin Raskrikavanje. Një shembull tjetër i nxitjes iracionale të frikës është edhe shkrimi i mediave rreth shfaqjes së një “rreziku të ri” në formën e virusit Hunt, i cili u shfaq në Kinë ndërsa “lufta kundër koronavirusit nuk ishte afër fundit”. Sidoqoftë, nuk bëhet fjalë as nga afër për një virusi të ri, shpjegoi portali Raskrikavanje, dhe duket se nuk kishte asnjë arsye për alarm, duke marrë parasysh që paralelisht me infeksionin global me Kovid-19, pandemia e virusit Hunt nuk shpërtheu.
Rënia e numrit të lajmeve të rreme për virusin dhe një valë gënjeshtrash mbi vaksinat
Ndërsa koha kalonte nga fillimi i pandemisë, frekuenca e dizinformatave në lidhje me virusin e ri filloi të pësojë një rënie. Sidoqoftë, ato nuk u zhdukën plotësisht, por u paraqit pasardhësi i tyre – dizinformatat në lidhje me vaksinat kundër Kovid-19. Nuk munguan as përhapja iracionale e frikës midis qytetarëve, si për çështjen e vaksinave, ashtu edhe për çështjet e tjera në lidhje me Kovid-19. Në prill të këtij viti, një portal serb kishte shkruar se “testet PCR përmbajnë oksid etileni, i cili shkakton kancer”. Megjithëse oksid etileni kancerogjen përdoret me të vërtetë në sterilizimin e pajisjeve të përdorura gjatë testimit PCR, siç shpjegoi FN Tragaç, përdorimi i këtij gazi është rregulluar maksimalisht në mënyrë që të plotësojë të gjitha standardet ndërkombëtare, kështu që nuk ka asnjë arsye për t’u frikësuar testimit. Nuk ka arsye për frikë as nga mushkonjat dhe gjakpirësit e tjerë, megjithëse, akoma, disa autoritete mjekësore dalin në publik me pikëpamje të pa argumentuara se mushkonjat, mizat dhe rriqrat transmetojnë koronavirusin.
Një vend i veçantë midis dizinformatave në lidhje me Kovid-19 u përket manipulimeve në lidhje me vaksinat. Që nga fillimi i pandemisë, ishte e qartë se ndoshta e vetmja mënyrë për ta frenuar ishte vaksinimi i njerëzve. Ishte gjithashtu e qartë se intensiteti i propagandës tashmë ekzistuese të njerëzve që besojnë në dëmin që shkaktojnë vaksinat do të rritet me fillimin e imunizimit masiv në shumicën e vendeve. Siç pritej, dizinformimi rreth vaksinave ka ekzistuar që nga fillimi. Në mes të marsit të vitit të kaluar, kishte shkrime se vaksina ishte prodhuar tashmë, dhe në muajin prill, një portal serb publikoi se britanikët do të testonin vaksinën e re në njëqind mijë njerëz në ditë. Me fillimin e vaksinimit, filloi edhe një fushatë agresive e manipulimit kundër këtij procesi. Botoheshin “studime zyrtare” që u mungonte metodologjia, por kishin çka të thonin kundër vaksinës Pfizer. Thuhej që një spital serb diskriminoi një pacient të pavaksinuar, duke refuzuar të operonte zemrën e tij. Gjithashtu paralajmërohej se vaksina e Moderna deformon njerëzit që kanë pasur intervenime estetike. Të gjitha këto pretendime në fund dolën të pasakta.
Pasojat e një rrëke dizinformatash
Sipas një hulumtimi të kryer nga Shkolla e Gazetarisë në Novi Sad në prill të vitit të kaluar mbi bazën e pretendimeve të rreme të analizuara më parë për koronavirusin në media dhe në internet, shumica e dizinformatave konsistonin nga këshillat për parandalimin ose trajtimin e infeksionit me Kovid-19. Një fakt shqetësues qëndron në faktin se këshillat joefektive të tilla si temjani mbron nga koronavirusi, ose që Kovid-19 mund të trajtohet me një solucion piperi dhe limoni, paraqesin rrezik për qytetarët duke mos u provuar të mbrojnë nga sëmundjet e reja infektive. Në një moment, në media mund të lexohej se Tylol Hot (një pluhur me paracetamol që trajton ftohjet) në kombinim me rakinë shëron Kovid-19, megjithëse kombinimi i alkoolit dhe paracetamolit është i rrezikshëm për shkak të rritjes së mundshme të efekteve anësore të ilaçit.
Pasojat e dezinformatave të shumta në lidhje me Kovid-19 janë ilustruar në konfuzionin e përgjithshëm të qytetarëve gjatë gjithë pandemisë, faza e fundit e së cilës u shënua me një përgjigje të dobët të qytetarëve ndaj imunizimit, megjithëse vaksinat janë në dispozicion. Sidoqoftë, ndoshta më shkatërruese është fakti se shumica e dizinformatave që u përhapën gjatë pandemisë ishin, në thelb, lehtësisht të verifikueshme, të mohuara tashmë nga institucionet përkatëse, ose thjesht të pakuptimta, por kjo nuk i ndaloi mediat vendase dhe qytetarët me edukim të pamjaftueshëm mediatik t’i përhapin të njëjtat.
Prandaj, ekziston një nevojë e dukshme që qytetarët, por edhe gazetarët tashmë të punësuar, të edukohen më shumë në fushën e shkrim-leximit digjital, si dhe institucionet kompetente të sanksionojnë në mënyrë të barabartë të gjithë personat përgjegjës për përhapjen e frikës, gënjeshtrave dhe manipulimeve në lidhje Kovid-19.
Teksti është pjesë e edicionit “Tales from the Region”initiative led by Res Publica and Institute of Communication Studies, in cooperation with partners from Montenegro (PCNEN),), Kroacia (Lupiga, Kosova,Sbunker, Serbia,Ne Davimo Beograd), Bosnja dhe Hercegovina (Analiziraj.ba) dhe Greqia (Macropolis), në kuadër të projektit “Bashko pikat: politika të përmirësuara përmes pjesëmarrjes qytetare ” me mbështetjen e Ambasadës Britanike në Shkup.
