Lufta kundër lajmeve të rreme dhe dizinformimit është shumë më e vështirë se të gjitha masat dhe aktivitetet e ndërmarra ndërkombëtarisht dhe të miratuara ose të zbatuara në vend. Është një proces kompleks në të cilin as media, as institucionet, as organizatat e shoqërisë civile, të paktën individët, nuk mund të luftojnë të vetëm, kurse pasojat mund të jenë shumë më të frikshme se këto aktualisht.
Dy gazetarë shqiptarë u ndaluan nga policia dhe u morën në bisedë informative në lidhje me lajmet e transmetuara në mediat e tyre më 23 shtator 2019, që një tërmet me një magnitudë mbi 6 shkallë pritet të godasë rajonin e Tiranës rreth mesnatës. Gazetarë nga media të ndryshme, Syri.net dhe Gazeta Shekulli publikuan një lajm në të cilin ata i bënin thirrje popullatës që të linin shtëpitë e tyre, gjë që ndodhi, kryesisht për shkak të frikës nga dëmet e shkaktuara nga tërmeti një ditë më parë në afërsi të Durrësit.
Paniku nga lajmi i rremë ishte një arsye e mjaftueshme për të ndaluar gazetarët, megjithëse ndërkohë të dy mediat shpejt tërhoqën lajmet në fjalë. Por megjithatë, një gjë tjetër u konfirmua – fuqia e madhe e lajmeve të rreme për të bërë dëm.
Ky rrezik, veçanërisht vjen në shprehje në kohë krizash të mëdha, kombëtare ose globale, stresi i madh kur njerëzit ndihen të pambrojtur, kështu që ata arrijnë në një gjendje të vetëmbrojtjes dhe të bien pre e pranimit të narrativës ose dizinformimit, që do t’i lejojë ata të ndjehen më të sigurt të paktën për një moment.
Alarmi në nivel global u ndez menjëherë
Globalisht, aktorët kryesorë në politikën ndërkombëtare dhe organizatat ndërkombëtare të specializuara në shëndetin publik, siç është, për shembull Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH), kanë identifikuar menjëherë rreziqet e dizinformimit, lajmeve të pasakta ose lajmeve të rreme, paralelisht rreziqeve që lindin nga viruset gjithsesi, të tilla si koronavirusi i ri dhe mutacionet e tij.
Sekretari i Përgjithshëm i KB-ve Antonio Guterres në fazat e hershme të pandemisë më 28 maj 2020, e quajti këtë kërcënim informacioni “infodemi” (infodemic), para tij të njëjtën e bëri njeriu i parë i OBSH-së Tedros Gebresius, kurse UNODOK paralajmëroi qysh më 31 mars, duke njoftuar se OKB-ja po merr hapa për të luftuar krime të ndryshme të lidhura me virusin (“nga shitja e ilaçeve të falsifikuara anti-virus përmes porositjes në internet deri në sulme kibernetike në spitale ose sisteme të rëndësishme informacioni”), por gjithashtu „kundër përhapjes së informacionit të rremë në lidhje me virusin“.
Në të njëjtën kohë u publikua se në fund të muajit mars 2020 [shtë krijuar faqja e internetit „Përgjigje për Kovid 19 “, kurse OBSH-ja hapi faqen e internetit “Shkatërruesi i miteve” (Mythbuster) ose „Këshilla për publikun në lidhje me Kovid 19: shkatërruesi i miteve“.
Pas kësaj pasuan një seri fushatash publike ndërkombëtare. Njëra prej tyre është кfushata e KB-ve „Pauzo“, e cila i këshillon njerëzit të mendojnë për disa gjëra para se të ndajnë informacionin (“burimin e informacionit”, “kur është botuae”, “kush më dërgoi materialin”, “pse ta ndaj me të tjerët”). ..). Pikërisht kjo fushatë – e njoftuar kohët e fundit nga KB-ja – që, sipas hulumtimit nga instituti i famshëm MIT (Instituti i Teknologjisë i Masaçusetsit), në Shtetet e Bashkuara dhe Britaninë e Madhe, ndihmoi në ngadalësimin e përhapjes së dizinformatave dhe lajmeve të rreme.
Kontrollimi i fakteve është i rëndësishëm si për mediat ashtu edhe për rrjetet sociale
Ndër kundërmasat e informacionit ishte forcimi i mekanizmit të kontrollit/verifikimit të fakteve, i cili u zhvillua në dy nivele. Një nivel u mor në mënyrë autonome nga anëtarët tashmë të verifikuar të Rrjetit Ndërkombëtar të Verifikuesve të Fakteve (IFCN – pjesë e Institutit Pointer), të cilët, qysh gjatë punës së tyre të rregullt, filluan të kontrollonin faktet në lidhje me informacione të ndryshme të mediave që kishin të bënin me virusin dhe sëmundjen.
Niveli i dytë ishte ndërmarrja e veprimeve të përgjegjshme nga kompanitë që sot zotërojnë rrjetet më të fuqishme sociale, të tilla si Facebook, i cili në mënyrë të pavarur vendosi të kundërshtojë dizinformimin në dy mënyra – t’i identifikojë automatikisht vetë ato ose t’i kontrollojë manualisht dhe t’i heqë ose errësojë postimet. Ata zbuluan se për besueshmërinë e procesit, është më mirë të përdoren shërbimet e serviseve të kontrollit të fakteve që sipas rregullave të caktuara të krijuara nga Facebook, ndërsa përdorin të gjitha metodat e kontrollit të fakteve, do të regjistrojnë pretendime të rreme ose pjesërisht të rreme në postimet. Facebook më pas i errëson ata dhe lë një lidhje me informacionin për shkakun e errësimit. Masa e fundit e marrë nga Facebook është një paralajmërim për gjithë profilin, ku shkruan që ky profil vazhdimisht po përhap lajme të rreme ose dizinformata. Në këtë rrjet ndërkombëtar të “kontrolluesve të fakteve” që kanë një marrëveshje bashkëpunimi me Facebook nga gushti i kaluar është edhe “Vërtetmatës” (Vistinomer), e vetmja media e verifikuar nga ana e IFCN-së që kontrollon faktet në RMV.
Lajmi i rremë të vret!
Pandemia gjatë vitit 2020 dhe 2021 me përhapjen e koronavirusit është shembulli më i fundit i këtij fenomeni të vjetër, tani i shfaqur në një formë të re, i cili mund të analizohet edhe në RMV, sepse efektet në shoqërinë maqedonase janë të dukshme. Важно е да се истакне дека Është e rëndësishme të theksohet se lajmet e rreme mund të vrasin! Dhe kjo është provuar jo vetëm gjatë pandemisë, por gjatë gjithë historisë shekullore të dizinformimit, e cila në vendin tonë, për shembull, mund të shihej gjatë një krize tjetër, atë të vitit 2001. Një nga burimet më relevante mund të konsiderohet libri Dëshmi 2001 nga gjenerali tani i ndjerë Pande Petrovski, në atë kohë Shef i Shtabit të Përgjithshëm të ARM (shih f.88, f.91, f.194 …).
Kjo është arsyeja pse lufta kundër dizinformimit është kaq e rëndësishme, sepse nuk bëhet fjalë vetëm për një çështje mediatike ose si është orientuar një sistem mediatik, por është një çështje shumë më e rëndësishme dhe më e madhe, e cila është kryesisht politike, dhe e cila, thënë thjesht, shndërrohet në një luftë të forcave pro-demokratike kundër atyre anti-demokratike.
Në fakt, problemi me dizinformatat dhe lajmet e rreme është një lloj i ri lufte dhe 75 përqind e qytetarëve të Ballkanit Perëndimor bien dakord për këtë, kurse sipas të njëjtit hulumtim (Sekjurimetar RSS), madje 82% e qytetarëve të Maqedonisë së Veriut kanë të njëjtin mendim.
Burimi: makfax.com.mk
Trendet në RMV janë të ngjashme ose të njëjta me ato globale
Fondacioni Metamorfozis nga Shkupi, i cili është gjithashtu botuesi i projektit mediatik “Vërtetmatës”, kohët e fundit publikoi një analizë të dizinformimit në lidhje me Kovid 19 në vendin tonë. Qysh në hyrjen e Analizës nënvizohet ky përfundim:
“Analiza e dizinformimit në lidhje me pandeminë Kovid-19 tregon se forca e tyre varet nga faktorët ekzistues shoqërorë, të cilët janë të favorshëm për përhapjen e formave të ndryshme të manipulimit (kohezioni social, nivelet e arsimit, besimi në institucione, shkalla e respektimit të të drejtave të njeriut, midis tjerash edhe liria e shprehjes) dhe se në Republikën e Maqedonisë së Veriut ekzistonte tashmë një terren pjellor për përhapjen e infodemisë edhe përmes strukturave ekzistuese të propagandës (lidhur me abuzimin në kontekstin politik lokal) dhe përmes rrjeteve sociale nga individë dhe grupe të pandërlidhura me qendra të etabluara me pushtet. Një pjesë e madhe e dizinformatave nuk ishin origjinale, por të importuara nga sfera globale e medias ose ishin dizinformata ndërkufitare, të cilat po përhapen në rajonin e Ballkanit.”
Përfundimet dhe vëzhgimet e Analizës u bazuan në afërsisht 500 dizinformata të zbuluara dhe të publikuara, nga “Vërtetmatësi”, “CriThink” dhe nga puna e rregullt e mediave META dhe Portalb, të cilat gjithashtu botohen nga “Metamorfozis”.
Sa i përket përqindjes së dizinformatave në lidhje me teoritë e konspiracionit, kryeson narrativa se “Pandemia është një virus artificial i lëshuar në vendin tonë” me 9% të mostrës, pastaj se është punë e “një rendi të ri botëror, masonëve, antiglobalistëve” me 6 përqind, 5 përqind i referohen narrativës se “sëmundja nuk ekziston” ose këtu ka gisht Bill Gates, 4 përqind i referohen shpjegimit se “pandemia është rezultat i zhvillimit të rrjetit 5G“, etj.
Tre burime dhe bartës të dizinformatave
Praktika konfirmon që origjina e dizinformimit është vendase ose e huaj/globale. Shumë e rëndësishme gjatë analizimit të burimeve dhe platformave të dizinformimit, është identifikimi i ndikimit të tre aktorëve/bartësve: a) partitë politike; b) kapacitetet e vetë mediave (të cilët me këtë model të funksionimit të biznesit shpesh janë shpërndarës të pambrojtur dhe të qëllimshëm ose shpërndarës të paqëllimtë të dizinformatave për shkak të mungesës së kapacitetit për të punësuar gazetarë me standarde profesionale, pastaj përdorimi i tepruar i gazetarisë “copy-paste” dhe dëshira e zjarrtë për sensacionalizëm si mënyrë afirmiteti, pra gazetari “clickbait” …); c) profilet në rrjetet sociale (ku gjithashtu, mund të diferencohen dizinformatat e përhapura nga injoranca dhe mos-verifikimi ose dizinformata dhe lajme të rreme qëllimisht të përhapura me qëllime dhe efekte të synuara në mënyrë rigoroze).
Në RMV gjatë pandemisë 2020/2021 të tre burimet e dizinformimit ose lajmeve të rreme ishin dhe janë në lojë, me faktin se, në nivelin e përshtypjes praktike, mund të thuhet se mediat tradicionale ose mediat që veprojnë në një treg të rregulluar (mediat radiodifuzive), ishin dhe janë një burim ose bartës i vogël i dizinformimit nga shpejtësia dhe injoranca, por jo edhe kur luajnë rolin e platformave të dizinformimit me origjinë nga partitë politike. Kjo mund të vërehet më së shumti përmes raportimit të njëanshëm në favor të vetëm një partie, më së shpeshti partisë më të madhe opozitare, por edhe kur raportohet njëanshëm për suksesin e qeverisë në luftën kundër pandemisë.
Në vendin e dytë janë mediat online, ku edhe mes tyre ka një diferencim midis atyre profesionale (me redaksi dhe impresum) dhe atyre “pa adresë” – njeri portal.
Në mediat online, siç është theksuar tashmë, problemi kryesor janë kapacitetet dhe sensacionalizmi, dhe kjo konfirmohet nga statistikat e ankesave të analizuara të pranuara nga Këshilli i Etikës së Mediave në Maqedoni (KEMM), për periudhën mars 2020 – shkurt 2021.
Së fundmi, në rrjetet sociale, të cilat janë bërë burimi dhe transmetuesi kryesor i dizinformimit, problemi kryesor është fuqia që rrjedh nga madhësia e tyre dhe lidhja globale dhe qasja e ekuilibruar për respektimin e lirisë së fjalës me masat aktive të marra nga vetë kompanitë për etiketimin dhe heqjen e postimeve. Dihet mirë se çfarë polemikash kanë lindur për këtë, veçanërisht kur Donald Trump u ndalua të përdorë profilin e tij zyrtar dhe personal pas përfundimit të mandatit të tij, dhe dihet mirë se me çfarë gjuhë urrejtjeje përballen punonjësit e Metamorfozis, për shembull, në një fushatë që zgjat tashmë 8 muaj, në të cilën kërcënimet për dhunë, përfshi thirrjet për linçim ose vrasje, nuk janë të rralla. Dhe mbi të gjitha, madje edhe me masa të tilla në luftën kundër dizinformimit në rrjetet sociale, duket se efektet nuk janë shumë të mëdha, megjithëse janë të dukshme në aspekt të zvogëlimit të shpërndarjes së tyre.
Transparenca aktive dhe gjysmë aktive?
Çështja se si të luftohet dizinformimi, siç mund të shihet edhe në pjesën e parë të këtij teksti, është globale, jo vetëm lokale. Megjithëse Qeveria e RMV-së dëshiron të mburret në mënyrë të pahijshme se ka kohë që ka një Plan për luftën kundër dizinformimit, si dhe një Protokoll për menaxhimin e krizave, faktori themelor dhe më i rëndësishëm i të cilit është e ashtuquajtura transparencë aktive, në praktikë jo gjithmonë funksionojnë gjërat, megjithëse, pa dyshim, disa nga aktivitetet ishin të dobishme dhe ndihmuan në zvogëlimin e shpërndarjes së dizinformatave dhe lajmeve të rreme.
Por, çka nëse transparenca është gjysmë aktive ose kur vetë qeveria si pronare e informacionit është shkaktari i disa prej dizinformatave? Po çfarë nëse nuk dëshirojnë të interpretojnë disa nga masat në mënyrën e duhur ose të trajtojnë në mënyrë jo konsistente shkelësit e masave. Si shembuj do të përmendja vetëm masat më të rrepta të mbylljes së plotë të shpjeguar në mënyrë të pamjaftueshme ose të prezantuara më vonë, të tilla si vitin e kaluar gjatë festave të mëdha fetare të dy feve më të mëdha në vend ose, zbatimin jo konsistent të masave, kontrollin e respektimit të orës policore, dënimin e tepruar ose të pamjaftueshëm, personelin me shërbime të dobëta të inspektimit (të cilat, sidoqoftë, duhet thënë se kanë qenë të zellshme – të paktën Inspektorati i Tregut), etj.
Si një nga shembujt më të mëdhenj kur vetë qeveria është shkaktari (i qëllimshëm ose i paqëllimshëm) i dizinformimit, është fundi i vitit të kaluar dhe fillimi i këtij viti, kur Kryeministri dhe Ministri i Shëndetësisë paralajmëronin për çdo ditë arrdhjen e vaksinave, por sasitë e deklaruara të vaksinave nuk vinin aspak.
Pas gjithë përvojës dhe mësimeve të marra, është e rëndësishme që lufta kundër lajmeve të rreme dhe dizinformimit është shumë më e vështirë se të gjitha masat dhe aktivitetet e ndërmarra ndërkombëtarisht dhe të miratuara ose të zbatuara në vend. Është një proces kompleks në të cilin as media, as institucionet, as organizatat e shoqërisë civile, të paktën individët nuk mund të luftojnë të vetëm. Më e rëndësishmja, procesi është i gjatë, shumëvjeçar, në të cilin një nga faktorët kryesorë është edukimi i përgjithshëm dhe mediatik. Por, më e rëndësishmja, nëse nuk fillojmë menjëherë në bazë të një plani strategjik, i cili do të përfshijë edhe masa të mira dhe që natyrisht duhet të zbatohet në mënyrë të përpiktë, dëmi mund të jetë shumë më i madh se ai që po shohim sot. Bëhet fjalë për pasoja me përmasa kataklizmike, në fakt, si pas çdo lufte të madhe kur në arenë dalin forcat e dritës përballë forcave të errësirës!
Teksti është pjesë e edicionit “Tales from the Region”initiative led by Res Publica and Institute of Communication Studies, in cooperation with partners from Montenegro (PCNEN),), Kroacia (Lupiga, Kosova,Sbunker, Serbia,Ne Davimo Beograd), Bosnja dhe Hercegovina (Analiziraj.ba), Shqipëri (Monitor.al) dhe Greqia (Macropolis), në kuadër të projektit “Bashko pikat: politika të përmirësuara përmes pjesëmarrjes qytetare ” me mbështetjen e Ambasadës Britanike në Shkup.
