Në mbrojtje të shekullarizmit politik

Shekullarizmi është parim që ka të bëjë me raportin e fesë me sferën private, atë publike dhe institucionet e shtetit. Mirëpo, nuk ka një model të shekullarizmit që imponohet si normativ për kontekste të ndryshme politike e sociale. Parimi i shekullarizmit në praktikë ka krijuar modele të ndryshme, që variojnë nga shteti në shtet dhe nga periudha në periudhë. Andaj, sa për ilustrim, amerikanët, francezët, britanikët, turqit e malajziasit, ndonëse shtete ose shoqëri shekullare, nuk e kanë rregulluar njëjtë raportin e fesë me sferën publike dhe institucionet shtetërore. Modeli i shekullarizmit në këto shoqëri është rezultat i konkurrencës dhe i negocimit të forcave shoqërore.

Kësisoj, edhe shoqëria e Kosovës po e ndërton modelin e saj të shekullarizmit në varësi prej forcave të tilla dhe kontekstit politik e kulturor. Për një analizë preliminare të këtyre forcave dhe drejtimit të përkufizimit të shekullarizmit në shoqërinë tonë, pyesim se (1) kush janë aktorët/forcat që po e formësojnë shekullarizmin dhe (2) në kuadër të cilave proceseve politike, kulturore e identitare po konceptohet shekullarizmi.

Në këtë kuptim, mund të identifikohen dy forca kryesore: elita politike ose pjesa dominante e saj, nga njëra anë, dhe komunitetet ose lëvizjet fetare, nga ana tjetër. Forca e parë nuk kënaqet me pavarësimin e shtetit nga autoriteti fetar, por insiston në një shekullarizëm që kufizon shfaqjen e vlerave dhe praktikave fetare në sferën publike. Kuptimi i parë i shekullarizmit kërkon ndarjen e autoritetit fetar nga institucionet e shtetit, dhe është quajtur “shekullarizëm politik”. Ndërsa kuptimi i dytë ka të bëjë me zbehjen ose zhdukjen e fetarisë nga individët dhe shoqëria, dhe është quajtur, “shekullarizëm shoqëror ose kulturor”. Forca e dytë, duke respektuar parimin e shekullarizmit politik, kërkon liri më të madhe të shprehjes së vlerave dhe shfaqjes së praktikave fetare në sferën publike. Kështu, modeli i shekullarizmit në Kosovë po merr formë duke u lëkundur ndërmjet këtyre dy kërkesave.

Çka është shekullarizmi?

Ideja e shekullarizmit politik, që ka të bëjë me pavarësimin e shtetit nga autoriteti fetar, ishte menduar si rregullim institucional për të adresuar konfliktin mes protestantëve dhe katolikëve në Europën e shekullit XVII. Atëbotë, për të pamundësuar që një komunitet fetar të udhëhiqte politikë diskriminuese ndaj një komuniteti tjetër fetar, institucionet politike shtetërore ishin pavarësuar nga autoriteti fetar.

Në Francën pas Revolucionit, republikanizmi kishte marrë qëndrim të ashpër ndaj Kishës katolike që përkthehej në përndjekje e vrasje të priftërinjve. Një qëndrim i tillë arsyetohej me fuqinë ekonomike të Kishës dhe aleancën e saj me kundërshtarët e klasës së lindur borgjeze: monarkinë e aristokracinë. Mirëpo, kjo histori nuk u mor si model. Shekullarizmi u kuptua si rregullim i pluralitetit të besimeve, botëkuptimeve dhe vlerave fetare, e të tjera, në sferën publike, si dhe u përkufizua në kuadër të lirisë fetare ose të ndërgjegjes, siç thuhet, që përfshinte lirinë për të besuar (si dhe mos besuar) sipas ndonjë botëkuptimi fetar dhe për të shfaqur besimin si individ ose kolektiv. Me një fjalë, shekullarizmi perëndimor u konceptua si garanci e pluralitetit të sferës publike, lirisë së besimit ose mosbesimit dhe si parim i rregullimit institucional e politik i autonomisë së institucioneve të shtetit nga autoriteti politik.

Shekullarizmi është kuptuar si përjashtim i fesë nga qeverisja. Por, kjo nuk nënkupton se qeverisja është kundër fesë, por se feja nuk është baza legjitimuese e qeverisjes. Motivi i shekullarizmit që e ndan qeverisjen nga hegjemonia fetare ka qenë të pavarësohen çështjet politike, ekonomike dhe sociale nga çdo shenjtëri dhe mendim metafizik. Ky motiv ka të bëjë me zhvillimin e mendimit shkencor, racional dhe empirik që e karakterizon kulturën moderne. Politika desakralizohet, ndërsa feja mbetet e shenjtë, por në çështjet e qeverisjes këto të dyja ndahen.

Shtetet shekullare liberale dallojnë tre forma të jetës së qytetarit dhe shoqërisë: sfera private është hapësira në të cilën garantohet liria e ndërgjegjes, e besimit dhe e sjelljes fetare a jofetare të individëve, pa ndërhyrje të autoritetit shtetëror; sfera ligjore në të cilën shteti imponon normat e sjelljes së qytetarëve, si dhe sfera publike e shoqërisë civile në të cilën garantohet pluraliteti i opinioneve të pavarura nga autoriteti fetar e shtetëror. Shteti, që nuk është pronar i të vërtetës, besimit e moralit, nuk anon nga asnjëri qëndrim, opinion ose besim që artikulohet në sferën publike. Autonomia e secilës prej këtyre formave respektohet dhe garantohet nga shteti.

Shkurt, shekullarizmi është parim politik mbi të cilin bazohet rregullimi institucional i raportit ndërmjet institucioneve të shtetit dhe autoriteteve fetare, duke i pavarësuar të parët nga të dytët, si dhe parim që mundëson pluralitetin e sferës publike, ku shteti mban qëndrim asnjanës.

Kush po e rrezikon shekullarizmin?

Të kthehemi në të tanishmen e Kosovës. Ndonëse ka pasur një rizgjim të fetarisë (ndjenjës dhe praktikës fetare) që nga periudha pas rënies së komunizmit, në përgjithësi shekullarizmi është pranuar si normë kushtetuese e ligjore. Te ne, nuk duket se autoritetet fetare përbëjnë sfidë për karakterin shekullar të shtetit, pjesërisht për arsye të pamundësive objektive për një sfidim të tillë, e pjesërisht për faktin se ato e pranojnë shekullarizmin si normë të sjelljes, derisa aktivitetin fetar e organizojnë brenda kërkesave shekullare. Madje, edhe lëvizjet e shumta fetare aktive në vend, veprojnë në kuadër të demokracisë dhe pluralizmit interpretues duke i pranuar këto si vlera, ose për arsye pragmatike, ose, ndonjëherë, duke zhvilluar justifikime teologjike për to. Në kohën e sotme, në përgjithësi besimtarët në fe janë shekullarë në kuptimin politik, për aq sa besimi i tyre fetar nuk i përcakton preferencat e tyre politike.

Së këndejmi, nuk ka arsye për qëndrim të ashpër e kufizues ndaj shfaqjes së fesë në sferën publike, të shprehur në formulime të tilla si “feja të mbetet çështje private”, “feja të mësohet vetëm në xhamia e kisha”, e të ngjashme, të artikuluara nga politikanë e komentues të caktuar. Rregullimi kushtetues e ligjor dhe kultura politike e etabluar janë garanci e ruajtjes së shekullaritetit të shtetit.

Në të vërtetë, armik i shekullarizmit në shoqërinë kosovare sot nuk është feja ose autoriteti fetar, por antifetarizmi agresiv, i fshehur prapa maskës së parimit shekullarist, që kërkon sferë publike shekullare dhe ndërhyrjen e shtetit në sferën publike duke mbajtur anë në shumësinë e opinioneve dhe besimeve. Një pretendim i tillë është i papajtueshëm me parimin e qëndrimit asnjanës të shtetit shekullar ndaj besimeve e botëkuptimeve të pranishme në shoqërinë civile që duhet të garantojë komunikimin të lirë e të hapur për të gjitha çështjet. Vetëm një shtet totalitar pretendon të ndërhyjë në sferën publike për të treguar se çfarë të mendohet, e çfarë jo, ose të marrë anë duke i treguar popullit se çfarë të besojë, e çfarë jo.

Edhe maksima se sfera publike duhet të jetë shekullare, përbën shkelje të vetë parimit të shekullaritetit, nëse me të nënkuptohet përjashtimi sa më i madh i fesë nga publikja. Nuk mund të përjashtohen diskurse të botëkuptimeve të caktuara nga sfera publike, pa e cenuar pluralitetin e sferës publike dhe lirinë e ndërgjegjes. Një sferë publike shekullare që përjashton diskurset fetare, pashmangshëm është antifetare, sikundër që një sferë publike fetare që mohon të vërtetat jofetare dhe moralin jofetar, kërcënon pluralitetin e sferës publike, domethënë vetë parimin e shekullarizmit. Sfera publike duhet të jetë e hapur për artikulime të ndryshme nga agjentët socialë, individë e grupe. Arsyetimi i shekullarizmit në Europën moderne të iluminizmit të fundshekullit  XVII dhe XVIII kishte të bënte pikërisht me garantimin e lirisë së komunikimit politik, ku njerëzit ishin të lirë të diskutojnë për të gjitha çështjet. Kërkesa që të pengohet debati dhe komunikimi i lirë në emër të shekullarizmin është keqinterpretim i vetë parimit të shekullarizmit.

Një shekullarizëm që do të ndalojë ose përjashtojë shprehjen e botëkuptimeve, pikëpamjeve e praktikave fetare nga sfera publike, në të vërtetë, kishte me i lënë vend të privilegjuar në sferën publike botëkuptimeve e pikëpamjeve të caktuara, sikur që botëkuptimi fetar zinte pozitë të privilegjuar shekuj më parë. Me fjalë të tjera, një pretendim i këtillë do që ta zëvendësojë Zotin e privilegjuar tradicional, tashmë të humbur, me një zot modern.  Më përpara, ata që kishin marrë seriozisht maksimën e Volterit se “Nëse Zoti nuk do të ekzistonte, do të duhej ta shpiknim atë” – që nga jakobinët në shekullin XVIII e deri te regjimet totalitare, komunizmi e fashizmi, në shekullin XX – do ta shpiknin “Kultin e Arsyes”, “Kultin e Qenies Supreme”, kultin e liderit, fenë politike në formë të “socializmit shkencor”, e të tjera. Sot shekullarizmi allakosovarçe shpik kultin e “pro-perëndimizmit”, “europianizmit”, “arratisjes nga Lindja”, “modernizmit”, “shqiptarisë”, dhe “kundër-radikalizmit” për të pretenduar një shekullarizëm antifetar, përbuzës ndaj traditës fetare dhe vlerave liberale, bashkë.

Projekti iluminist e kishte kuptuar shekullarizmin si kërkesë që shteti e politika shtetërore të pavarësoheshin nga tradita dhe autoriteti i fesë së shenjtë. Kjo nënkupton se politika duhet të emancipohet jo vetëm nga feja e shenjtë, por edhe shenjtnitë e tjera, drejt një politike racionale e demokratike. Nëse kërkesa e politikës shekullare shtetërore është emancipimi nga autoriteti politik që flet në emër të Zotit, atëherë ajo duhet të emancipohet edhe nga çdo autoritet politik që zëvendëson absolutizmin e të folurit në emër të Zotit me ndonjë absolutizëm tjetër laik. Nëse duam politikë racionale dhe demokratike, atëherë le të jemi të gatshëm për guximin intelektual që çdo gjë ia nënshtron vlerësimit dhe verifikimit njerëzor, si dhe për një regjim që çdo ligj, dekret, e rregull ia nënshtron shqyrtimit publik.