Të mërkurën që lamë pas në Prishtinë u mbajt “Parada e Krenarisë”. Me slloganin, “Në emër të lirisë”, komuniteti LGBT i përbërë nga homoseksualë, lesbike, biseksualë dhe transgjinorë, bashkë me qindra aktivistë, qytetarë e politikanë demonstruan në rrugët e Prishtinës. Një paradë e tillë është organizuar edhe vitin e kaluar dhe tani pritet që të organizohet çdo vit, deri në përmbushjen e kërkesave të tyre. Kjo ngjarje nxiti jo pak reagime nga kundërshtarët e LGBT-së. Organizatorët e paradës me këtë akt kërkuan që “mos t’u mohohet identiteti dhe të trajtohen barabarësisht”. Në anën tjetër, nga kampi konservator parada u quajt turp dhe degjenerim që promovon anti-vlera që rrezikojnë institucionin e familjes dhe moralin shoqëror.
Në këtë shkrim do të shtjellojmë disa nga paqendrueshmëritë e argumenteve që përdoren në ligjërimet për të justifikuar mbajtjen e paradës dhe për denigrimin e saj. Po e nisim me këtë të dytën. Jo pak kundershtarë të paradës e përdorin një argument që ua rrënon gjithë paradigmën përmes të cilës ata e lexojnë këtë ngjarje. Ata thonë se “paradat duhet të ndalohen sepse njerëzit mund të ndikohen nga to dhe kjo çon në përhapje të homoseksualitetit”. Me këtë argument ata thonë se seksualiteti është konstrukt social. Kjo për shkak që sipas kësaj logjike orientimi i brendshëm seksual i njeriut ndikohet nga ngjarjet e jashtme dhe formësohet përmes institucioneve, sjelljeve dhe performancave të caktuara. Në këtë linjë të argumentimit njeriu nuk e ka një orientim strikt seksual.
Bazuar në këtë logjikë, seksualiteti i njeriut është plastik dhe fluid dhe ndryshon varësisht prej konventave e kontratave sociale. Pra, ata që thirren në një natyrë konstante, esenciale dhe të pandryshueshme të orientimit seksual të njeriut përmes këtij argumenti po thonë se njeriu në fakt në vete e ka të mbrujtun një labilitet seksual. Ata që flasin për orientim rigoroz dhe hyjnor të seksualitetit të njeriut, në fakt po thonë që orientimi i tij varet prej raporteve të pushtetit, kodeve morale, rrethanave momentale dhe marrëveshjeve shoqërore. Kjo paradigmë nuk i sheh njerëzit si imunë dhe autonomë përballë praktikave sociale, por si konstrukte sociale.
Mungesa e konsensusit rreth konceptimit kolektiv të homoseksualitetit i futë në ankth aderentët e kësaj paradigme sepse në brendi të këtij botëkuptimi banon ideja se njerëzit nuk kanë orientim të qartë seksual. Në gjuhën e Judith Butler, sipas tyre identiteti seksual është një arritje performative nën trysninë e sanksioneve shoqërore dhe tabuve. Në këtë rast, seksualiteti konstitutohet në aktet mundane të trupit. Aktet performative konstitutojnë seksualitetin. Në pak fjalë, seksualiteti nuk është pika e nisjes, por një identitet që vazhdimisht konstruktohet përgjatë kohës.
Butler thotë që për shkak se seksualiteti varet nga aktet performative, gjithmonë ka hapësirë për akte të tjera performative që prodhojnë orientime alternative të seksualitetit. Akti i paradës është njëri nga ta. Sigurisht, ka shtrëngesa dhe ka presion që të mos performohet në kundërshti me kodet që imponohen nga tabutë shoqërore. Çdo akt që devijon prej pritjeve të tabuve penalizohet. Siç thotë vetë Butler, mundësitë për seksualitet janë të kufizuara për shkak të konventave historike. Por parada i then këto tabu. Prandaj edhe ka reagime. Butler, sikur këta kundërshtarë, shkruan se seksualiteti është një konstrukt dhe situim historik e jo fakt natyror. Trupi është i ndryshëm nga kuptimet kulturore të cilat vulosen në të. E përmes këtyre kritikave kundër paradës, vetë kritikët po operojnë me këtë aparat konceptual. Ky është njëri paradoks që nuk ka marrë vëmendjen e merituar.
Por paradoks mund të detektojmë edhe te një pjesë e LGBTI-së dhe të përkrahësve të saj. Në paradë kërkesa dominante ishte që shoqëria kosovare të jetë më e hapur dhe më miëkpritëse për personat që i përkasin komunitetit LGBTI. Ky grup me të drejtë po kërkon që orientimet e tyre seksuale të mos demonizohen, por që të trajtohen si disa nga orientimet seksuale të njerëzve. Kërkesa është legjitim dhe elementare. Këta njerëz duhet të trajtohen në mënyrë të barabartë sikur të gjithë personat tjerë dhe nuk ka asnjë alternativë tjetër të denjë. Mirëpo, kjo nuk do të jetë pika kryesore e tekstit në vijim. Pjesa tjetër e shkrimit do të dekonstruktojë kërkesën për të drejtën martesore të këtij grupi. Megjithëse një kërkesë e tillë ende nuk është etabluar, kjo pritet të ndodhë gjatë viteve në vazhdim. Kërkesa do të vijë herët ose vonë dhe ajo do të artikulohet në linja të ngjashme me kërkesën që raportet intime dhe personale të anëtarëve të komunitetit LGBTI të pranohen dhe njihen nga shoqëria. Do të kërkojnë që edhe personat e gjinisë së njëjtë të kenë të drejtë të martohen mes vete. Ky nuk është ndonjë parashikim i madh sepse kjo kërkesë është gati se e sigurt se do të plasohet. Mu kjo kërkesë do të jetë objekt i analizës në vazhdim.
Argumenti dominant në këtë kamp është se njerëzit kanë mendime të ndryshme mbi çështjen e martesës dhe nuk i përket shtetit dhe institucioneve që të imponojnë një botëkuptim të caktuar mbi të gjithë anëtarët e shoqërisë. Ata mendojnë se sanksionimi i martesës si institucion ku lejohet vetëm bashkimi i gruas dhe i burrit shkelë autonominë individuale dhe barazinë e njerëzve. Por paradoksi ekziston në atë se këta aktivistë nuk kufizohen vetëm tek kërkesa për respektim të autonomisë së individëve dhe lirisë së zgjedhjes edhe pse pretendon që kjo të jetë shtylla më e fuqishme e saj. Pra këtu nuk po diskutohet çështja se a kanë të drejtë LGBTI ose jo në kërkesat e veta, por se në cilat premisa ndërtohet ligjërimi i tyre. Siç do të argumentohet në vazhdim, këto kërkesa përmbajnë jo vetëm liberalizëm, por edhe elemente të fuqishme të komunitarizmit. Madje kërkesa për të drejtën e martesës bie gati krejt në kuadër të komunitarizmit.
Michael Sandel shkruan se “nëse shteti do të ishte neutral dhe liberal njëmend mbi denjësinë morale të marrëdhënieve intime e personale, atëherë shteti nuk do të kishte bazë për ta kufizuar martesën vetëm në dy persona”. Poligamia dhe poliandria konsensuale poashtu do të duhej të lejoheshin. Me cilin argument shteti mund t’ia mohojë të drejtën e martesën atyre që me vetëdëshirë duan të jenë pjesë e këtyre martesave? Nuk ka asnjë bazë për kundërshtim nëse ndjeket argumenti i autonomisë individuale dhe lirisë së zgjedhjes. Për më tepër, nëse shteti do të donte të ishte krejtësisht neutral dhe të respektonte të gjitha modalitetet e marrëdhënieve të individëve (personave të rritur), Sandel thotë se shteti do të duhej të ndahej tërësisht nga institucioni i martesës. Vetëm kështu mund të ndjeket logjika libertariane që skajshmërisht mbron individin nga kufizimet dhe ndërhyrjet e shtetit në jetët e tij.
Në linjën argumentuese të libertarianizmit shteti nuk ka arsye të jetë autoriteti final që interpreton esencën e martesës. Martesa duhet të jetë një bashkim vullnetar i dy individëve që nuk ka nevojë për vulën e shtetit. Ky propozim nuk e zhbën martesën si të tillë, por vetëm i jep fund asaj si institucion shtetërisht i sanksionuar. Kjo lëvizje do të ishte e ngjashme me atë të sekularizmit. Ashtu sikur shteti është i ndarë nga feja, sipas libertarianëve do të duhej të ndahej edhe nga martesa. Sikur që procesi i sekularizmit privatizoi fenë, një vendim i tillë do ta privatizonte martesën.
Ishte Michael Kinsley ai që propozoi i pari që çështja e martesës të çshtetëzohet. Ajo mund të bëhet nga institucionet fetare dhe nga asociacione të ndryshme joshtetërore. Sipas tij, duhet të lihet në dorën e organizatave se cilave lloje të çifteve ato u ofrojnë ceremoni martesore. Çiftet duhet të gëzojnë të drejtën që të martohen ashtu si të duan ata. Nëse 3 veta dëshirojnë të martohen, apo një person dëshiron të martojë veten dhe nëse dikush dëshiron t’ua organizojë ceremoninë, lejojini, thotë Kinsley. Nëse martesa do të ishte tërësisht çështje private, të gjitha mospajtimet për martesat e personave të gjinisë së njëjtë do të bëheshin irrelevante. Këto martesa nuk do të njiheshin nga shteti, por as ato të personave me gjini të ndryshme. Kinsley thotë se ky vendim do t’i barazonte të dy llojet e martesave dhe kjo është çfarë LGBTI do.
Propozimi i Kinsley është tejet radikal. Asnjë shtet në botë nuk e ka adoptuar këtë propozim dhe nuk ka shenja se do ta bëjnë këtë në një të ardhme të afërt. Megjithatë propozimi i tij ekspozon limitet e atyre që kërkojnë që shteti të mos përzihet në çështjet “private”. Argumenti i Kinsleyt arrin të dëshmojë se kërkesat e LGBTI-së, jo vetëm në Kosovë, nuk janë edhe aq liberale dhe këto kërkesa kanë edhe përmbajtje të komunitarizmit. Kërkesat e tyre nuk kanë të bëjnë vetëm me të drejtën e zgjedhjes. Fushata e tyre është një nismë për të ripërkufizuar kolektivin dhe interpretimet komunitare të koncepteve mbi të cilat shoqëria e ideon kuptimin e jetës së mirë. Këtë e demonstron Michael Sandel përmes konceptit të Aristotelit: Telosit. Telosi është qëllimi dhe esenca e diçkaje. Në këtë rast, psh, LGBTI mendon se telosi apo esenca e martesës nuk duhet të jetë krijimi i fëmijëve, ashtu siç mendojnë konservatorët, por gatishmëria dhe dëshira e personave që dëshirojnë t’ia kushtojnë jetën njëri-tjetrit dhe se ky fakt duhet të jetë korniza e rregullimit të institucionit të martesës nga ana e shtetit.
Sandel thotë se propozimi i Kinsley na mundëson të kuptojmë se këtu nuk po kërkohet që shteti të abdikojë nga interpretimet morale të relacioneve mes njerëzve, por që t’i ridefinojë ato. Sandel thotë se këtu nuk kërkohet neutraliteti i shtetit, por roli aktiv dhe mbështetës i tij në përkufizimin e “telosit” të martesës. Vendimi i Gjykatës Supreme në shtetin e Massachusetts në vitin 2003 që legalizoi martesën për personat e gjinisë së njëjtë ofron një ilustrim të prekshëm të kësaj. Vendimi thotë se “martesa është një përkushtim i ndërsjellë personal i dy qenieve njerëzore, por në të njëjtën kohë është një kremtim i lartë publik i idealit të dyanshmërisë, shoqërisë, intimitetit, besnikërisë dhe familjes”. Gjykata thotë se martesa është çështje që kërkon njohje shoqërore dhe që përfshin tri palë: dy personat që duan të martohen dhe shtetin. Kështu, kur dy persona të gjinisë së njëjtë kërkojnë që martesa t’u lejohet edhe atyre, ata nuk po kërkojnë thjesht liri që të kenë të drejtën për intimitet, por edhe njohje publike dhe institucionale nga shoqëria dhe shteti për relacionin e tyre.
Kjo dëshirë mund të kuptohet edhe përmes konceptit të Thymosit nga Platoni. Sipas tij, shpirti i njeriut është i pajisur me thymos që e shtyn të kërkojë pranueshmëri nga të tjerët. Njerëzit kanë një prirje për të vlerësuar vetën me cilësi të caktuara dhe lëngojnë që edhe nga të tjerët të vlerësohen në atë mënyrë. Kur të tjerët ua realizojnë pritshmëritë, njerëzit ndjejnë krenari. Kur nuk ua realizojnë, ata ndjejnë turp dhe vuajnë. Këtu shihet që njeriu nuk kënaqet thjesht me të drejtën për të pasur një mendim të caktuar, por kërkon edhe miratimin e të tjerëve. Këtu autonomia e individit është e pamjaftueshme. Që ai të jetë i plotësuar, i duhet mbështetja e kolektivit.
Nga kjo perspektivë, duket se kërkesa për të drejtën e martesës shtyhet nga thymosi i atyre që dëshirojnë legalizimin e martesën për personat me gjini të njëjtë. Për ta, sikur për ata që mendojnë se martesa duhet të jetë vetëm mes burrit dhe gruas, nuk është e mjaftueshme vetëm e drejta për të bashkëjetuar. Kërkohet edhe pranueshmëria dhe njohja nga i gjithë kolektivi. Kjo mund të vërehet edhe tek fjalimi i Lend Mustafës, njëri nga organizatorët e martesës. Ndër të tjera, ai tha: “Sot në emër të lirisë i ftojmë institucionet shtetërore që të mos na e mohojnë identitetin, të ofrojnë mundësi të barabarta dhe t’i përmbushin përgjegjësitë e tyre për të drejtat e njeriut dhe të shkojmë drejt një shoqërie diverse”.
Kjo nuk është thjesht kërkesë për intimitet emocional e seksual të personave me gjini të njëjtë, por edhe kërkesë për njohje dhe pranueshmëri të këtyre raporteve. Kinsley shkruante se përmes dekriminalizimit të homoseksualitetit homoseksualët e larguan shtetin nga shtretërit e tyre. Përmes kërkesës për të drejtën e martesës ata po kërkojnë që shteti të kthehet përsëri aty. Kjo nuk do të thotë që kerkesat e LGBTI-së duhet të injorohen apo refuzohen. Përkundrazi, parimisht Kosova duhet të ndjek shembullin e demokracive të avancuara që po i pranojnë këto kërkesa.
Por praktikisht, pritshmëritë për Kosovën nuk duhet të jenë si për demokracitë më të avancuara, por si për vendet e rajonit, ku, pa përjashtim dominon një homofobi që nuk mund të zbutet shpejt. Një proces i tillë mund të merr edhe dekada. Edhe vendet më të avancuara kanë probleme të mëdha në legalizimin e martesave të tilla. Vetëm viteve të fundit ka filluar legalizimi i tyre. Një pjesë e madhe e botës e ka shumë të vështirë ta bëjë një hap të tillë. Këtu bën pjesë edhe Kosova.
Mirëpo vështirësitë duhet të tejkalohen me rezistencë dhe aktivizëm. E poashtu duhet të ketë edhe një dozë të caktuar të konsideratës edhe për konservatorët që rezistojnë të pranojnë ripërkufizimin e një institucioni mijëravjeçar të vjetër. Këtu shtrohet nevoja që përtej betejave për avancim të agjendave të caktuara të krijohen edhe kushte mikëpritëse për debat racional ku mund të trajtohen këto tema dhe të identifikohen pikat e forta dhe të dobëta të secilit argument. Kjo është gjëja më e rëndësishme. Ky edhe ka qenë qëllimi i shkrimit, që përmes identifikimit të paradokseve, limiteve dhe inkonsistencave në ligjërimet publike për dhe kundër paradës të kontribuojë në hapjen e horizonteve të reja të të menduarit rreth këtyre çështjeve.
