Mësimet e tragjedisë
Shtytja për ta ringjallur frymën e sensit tragjik e ka preokupuar edhe filozofin e njohur gjerman Fridrih Niçe [Friedrich Nietzsche]. Në veprën e tij “Lindja e Tragjedisë” ky filozofi i pasionuar pas artit klasik, “riafirmon vullnetin për jetën përballë ballafaqimit me vdekjen” si thelbin e kënaqësisë së artit tragjik. Sidoqoftë, këto përsiatje të Niçes do të zhvillohen vetëm në domenin e teorisë estetike, motivi i të cilit ishte ofrimi i një “terapie” filozofike për shpëtimin e shoqërive moderne nga e vërteta racionaliste “nëpërmjet artit”.
Kurse, thirrja për të jetuar me barrën dhe ankthin e pashmangshëm të tragjedisë edhe në sferën e veprimit politik përbën thelbin e librit: “The Lessons of Tragedy – Statecraft and World Order” të autorëve Hal Brands and Çarls Edel [Charles Edel]. Këta dy profesorë të njohur të shkencave politike dhe të historisë (Brands profesor në John Hopkins dhe Edel në Universitetin e Sidney-t), para involvimit në jetën akademike kishin pasur pozita të rëndësishme në politikën dhe administratën amerikane.
Qëllimi i krijimeve madhështore në kulturën antike greke, veçanërisht i veprave të pavdekshme dramaturgjike – me synim tejçimin e mesazhit të tyre edhe për kushtet tona bashkëkohore – përbën parimin bazik të këtij libri. Reflektimi mbi karakterin universal të këtyre veprave tragjike, sipas këtyre dy profesorëve, na shfaqet si domosdoshmëri. Për grekët e moçëm kultura tragjike ishte një horizont i patejkalueshëm. Ajo e formonte humusin shpirtëror, psikologjik dhe moral të jetës politike dhe shoqërore të tyre.
Në shekullin e V-të para Krishtit nga kjo vetëdije tragjike lulëzoi edhe teatri si hapësirë ku shfaqeshin veprat të tilla, si pjesë e inspirimit dhe edukimit të publikut. Në këtë kohë Eskili dhe Sofokliu shkruan tragjeditë e tyre. Antigona dhe Mbreti Edip e përbejnë vetëm një pjesë të repertorit artistik të thesareve letrare të kësaj periudhe. Kurse, Aristoteli në veprën e tij “Poetika”do të tregonte mbi efektet morale dhe shpirtërore që mund të luajë arti në përgjithësi dhe tragjedia në veçanti në jetën e njeriut.
Përmbajtjen tematike të këtij opusi dramatik e karakterizonte një konflikt ndërmjet vetë perëndive, po ashtu ndërmjet perëndive dhe vdekatarëve, e deri të konfliktet ndërmjet dëshirave, shtytjeve dhe detyrimeve njerëzore. Shumicën e kohës ky patos për aksion të pakompromis rezultonte me shkatërrimin e heroit, grupit, qytetit, apo edhe shthurjen e vet perandorisë ku zhvillohej ngjarja. Sidoqoftë,“zhvendosja në skenë e tragjedisë kishte për qëllim sforcimin e mendjes dhe karakterit për të shmangur me çdo kusht tragjedinë në jetën reale”. Po ashtu, këta dy studiues, një vend qendror i kushtojnë edhe veprës historike të Tukiditit [Thucydides], ku pasqyrohet Lufta e Peloponezit.
Sipas tyre, ndonëse kjo vepër ka karakter historik, megjithatë me mesazhin që transmeton ajo fqinjëron me karakterin e veprave tragjike. Sepse, siç thotë ky historian, me përshkrimin e këtyre ngjarjeve ai ka për qëllim thjesht t’ua transmetojë brezave të ardhshëm jo vetëm një përshkrim kronik të asaj që ka ndodhur, por edhe t’i inspirojë drejtuesit e ardhshëm të shteteve që të shmangin fatkeqësi të tilla. Kështu, sipas këtij historiani, kalkulimet e gabuara dhe besimi i tepruar si i Athinës ashtu edhe Spartës i galvanizuan deri në ekstrem tensionet ndërmjet dy vendeve saqë ishte e pamundur më pastaj që të kontrollohej spiralja e konfliktit.
Brands dhe Edel konstatojnë së “tragjeditë greke na paralajmëronin mbi një rrezik të dyfishtë që na kanoset në vazhdimësi: arroganca (hubris) dhe vetëkënaqësia (complaceny)”. Hubrisi, ose krenaria e tepruar, shihej si produkt i sukseseve të kaluara ku individët apo grupet shoqërore pushtoheshin nga një vetëbesim ekstrem dhe bindje e ngurtë se përjetësisht mund ta posedonin pushtetin dhe forcën momentale. Prandaj, shfaqjet tragjike shënonin një përpjekje “provokuese” për t’ua zbardhëllyer shikimin atyre që mund të deheshin nga metamorfozat e triumfit momental.
Kohërat e mira, paralajmëronte Aristoteli, kanë edhe “prirje të prodhojnë karaktere arrogante dhe irracionale”. Mirëpo, ky optizmëm i tepruar mund të shndërrohet në ushqim për sensin e vetëkënaqësisë fatale. Kështu, qëllimi i tragjedisë ishte ta zgjonte audiencën nga kjo topitje dhe plogështi e trishtë. Sipas këtij filozofi, “frika mund ta shtojë prirjen e njerëzve drejt delibracionit”. Kurse, frika së bashku me mëshirën dhe katarsisin si pasoja të tragjedisë, e krijonin një atmosferë të favorshme për stimulimin e debatit dhe diskutimit të çliruar nga ngarkesat tjetërsuese të arrogancës si dhe shtronin parakushtet për forcimin e vullnetit njerëzor për të vepruar në rrethana të vështira.
Pra, athinasit “banonin në tragjeditë e kaluara si mënyrë për t’i shmangur ato në të ardhmen”. Sepse, asgjë për ta nuk ishte më rrezikshme se sa vetëkënaqësia që pulsonte nga besimi se kërcënimet e së kaluarës kanë marrë fund një herë e përgjithmonë. Ky iluzion naiv mund të shndërrohej në burim të rezignimit nga detyrat sublime për mbrojtje, zhvlerësim të rrezikut real dhe kapitullim të shtetaseve për ta bërë atë që duhej domosdoshmërisht për ta bërë në kohë të duhur. Prandaj, tragjeditë dhe shfaqjet tjera dramatike, shërbenin si modele të edukimit publik. Ato e plotësonin një rol të dyfishtë: atë të paralajmërimit dhe thirrjes për aksion. Ato nuk ishin “ngushëllim për fatalizëm, por nxitje për zgjim të vetëdijes publike, shoqërore dhe etike”.
Në këtë kontekst, kjo zhytje teorike e këtyre dy autorëve nëpër thesaret letrare të kulturës greke, nuk bëhet vetëm sa për ta gudulisur lexuesin modern me magjinë e atyre krijimeve, por pikërisht për ta ndërgjegjësuar atë mbi nevojën e shndërrimit të resurseve shpirtërore tragjike si normë dhe inspirim edhe në gjykimin zhvillimeve politike bashkëkohore.
Madje autorët nuk e lënë pa na kujtuar se si tundimit për t’i shpërfillur mesazhet e krijimeve tragjike, nuk i kishin shpëtuar as grekët, fakt ky që dëshmohet nga vet Lufta e Peleponezit. Kurse, me anë të një ekskursioni brilant ata tregojnë se si procesi “dialektik” i përjetimit fillimisht dhe më pastaj harresës së tragjedive thuajse ka pasur karakter fatal në zhvillimin e historisë së njerëzimit.
Disa nga arritjet me spikatura të paqes ndërkombëtare si ato që u inauguruan më modelin e “Vestfalisë” apo “Koncertit të Evropës”, pas luftërave fetare në rastin e parë dhe atyre napoleonike në të dytin, u bënë të mundura, falë faktit se themeluesit e këtyre rendeve kishin pasur aftësinë të kombinonin “kreativitetin diplomatik me sensin për tragjedinë e përjetuar”. E falë kësaj miksture ata arritën t’i mbanin,të paktën për një kohë, nën kontroll forcat destruktive që e cenonin mirëmbajtjen e paqes dhe sigurisë.
Mirëpo, me thellimin e distancës historike anashkalohej parimi fondator i këtyre rendeve. Dështimi për të kuptuar, siç thotë Donald Kagan në librin e tij: “Mbi Origjinën e Luftës dhe Ruajtjen e Paqës”(On the Origins of War and the Preservation of Peace), se edhe “paqja kërkon përpjekje aktive, planifikim, shpenzime të resurseve dhe sakrifica ashtu sikur lufta”, mund të jetë fatale. Kurse Henri Kisinxher [Henry Kissinger] në studimin e tij mbi shkaqet e dështimit të Koncertit të Evropës, pohon se “pikërisht nga intervali i gjatë kohor i paqes, ishte davaritur sensi i tragjikes, ishte harruar se shtetet mund të zhduken dhe se përmbysjet kataklizamtike mund të bëhen të pashmangshme”. Një mësim i tillë u injorua edhe ndërmjet dy luftërave botërore.
Amnezia e tragjedive të shekullit XX-të
Pretendimi për të kuruar këtë dobësi u shndërrua në parim themelues për kreatorët e rendit ndërkombëtar që doli pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore. Tmerret, shkatërrimet e pallogaritshme, krimet masive, humbjet enorme që përjetoi njerëzimi nga ajo ngjarje u bënë një makth për të. Detyrimi për të shmangur me çdo kusht në të ardhmen tragjedi të tilla mori karakterin e një force të domosdoshme morale. Kurse, thirrja “kurrë më” (never again) u bë princip frymëzues politik i këtij rendi.
Ndërkaq, synimi për të mposhtur forcat autokratike, destruktive si dhe ideologjitë inspiruese të asaj llahtarie, i udhëhoqi thuajse të gjithë burrështetasit e Shteteve të Bashkuara të Amerikës pas asaj tragjedie. Kjo ngjarje traumatike u bë burim i pashmangshëm i sensiblitetit tragjik.
Nën shtytjen e kësaj force, afirmimi i demokracisë dhe të drejtave të njeriut, rendit liberal ekonomik si dhe garantimi i sigurisë kolektive morën formën e postulateve doktrinare të politikës së jashtme amerikane. Ajo shërbeu si kriter për t’i ndërtuar aleancat dhe marrëdhëniet me vendet tjera. Të frymëzuar nga ky idealizëm i veçantë, SHBA-të së bashku me aleatët tjerë, ndërtuan Organizatën e Kombeve të Bashkuara, sistemin financiar ndërkombëtar, themeluan FMN, Bankën Botërore si dhe NATO-në.
Madje edhe përkundër forcës së jashtëzakonshme që e posedonin, megjithatë qëllimi që ta suspendonin me çdo kusht tundimin që e ngjall “hubrisi”, Uashingtoni thuajse gjatë gjithë kësaj kohe asnjëherë nuk veproi i vetmuar, por së bashku me aleatët e tij. Ky bashkim i vendeve demokratike u tregua vendimtar edhe në mposhtjen e “Perdes së Hekurt” dhe fitoren e Luftës së Ftohtë kundër armikut ideologjik të demokracive, Bashkimit Sovjetik . Bota totalitare që erdhi prej të “ftohtit polar rus”, u shkri papritmas nga “rrezet e ngrohta të lirisë”.
Pas përfundimit të kësaj lufte shpresa dhe besimi për triumfin përfundimtar të demokracisë, paqes dhe sigurisë ndërkombëtare u bë e gjithëpranishme. Bota njohu një zhvillim të paprecedent në histori. Sistemin demokratik e karakterizoi një ekspansion i hatashëm. Robert Kagan këtë model e quajti si “variant jonormal të historisë”.
Sepse zhvillimin normal të historisë e karakterizonte konkurrenca, rivaliteti, armiqësia ndërmjet aktorëve të sistemit ndërkombëtar e jo harmonia siç po supozohej pas përfundimit të Luftës së Ftohtë. Mirëpo, ashtu si herëve tjera edhe kësaj radhe, me kalimin e kohës dhe thellimin e distancës nga tragjedia fillestare, u harrua se besimi i tepruar si dhe vetëkënaqësia me arritjet dhe triumfin e këtij rendi, mund të shndërrohen në bumerang për ata që jetojnë nën ombrellën e tij.
Libri “Mësimet e Tragjedisë” (The Lessons of Tragedy), konstaton se sot pikërisht njerëzit i ka pushtuar kjo amnezi bizare. Për më keq, ata edhe janë desensualizuar nga horizonti tragjik, ndjejnë kjo që i shoqëroi etërit themelues të sistemit ndërkombëtar të pas Luftës së Dytë Botërore.
Çdo gjë filloi të merret si e mirëqenë. Të shihej si një rrjedhë e natyrshme e evoluimit të njerëzimit, e ngadhënjimit final të vlerave të iluminizmit e progresit të domosdoshëm moral human dhe jo rezultat i përkushtimit dhe angazhimit maksimal të SHBA-ve me aleatët për ta mirëmbajtur me çdo kusht atë. Kurse, pa këtë investim, përkushtim dhe angazhim enorm, ky rend mund të shembet pikërisht kur nuk pritet, e ta tërheq njerëzimin drejt një humnere edhe më tragjike se sa ato që kishte përjetuar deri më tani.
Kështu, rizgjimi kolektiv nga gjendja e arrogancës dhe vetëkënaqësisë, (dy nga veset kryesore që krijimet artistike tragjike mëtonin t’i korrigjonin brenda natyrës njerëzore), për t’i preservuar shtyllat bazike të rendit aktual është bërë më i domosdoshëm së kurrë më parë. Sepse, sipas Brands dhe Edel, “kontestimi i parametrave që e kanë mirëmbajtur deri më tani këtë ngrehinë ndërkombëtare ka marrë përmasa të frikshme”.
Natyra e zhvillimeve aktuale dallon rrënjësisht nga ato që e karakterizonin botën pas përfundimit të Luftës së Ftohtë. Një zymtësi e pashoqe i ka kapërthyer horizontet e së ardhmes. Forcat e kaosit kanë filluar të “kalërojnë” në mënyrë galoponte. Kurse “parmakët” e mbrojtjes duket sikur i ka përfshirë erozioni i kohës.
