Richard Rorty si alternativë

Atëherë kur të gjithë po prisnin fundin e nacionalizmit dhe ideologjive të ndryshme radikale, vizioneve konservative të ndërtuara mbi premisa lokaliste/tradicionale, paradoksalisht, filloi shfaqja e sërishme e impulseve radikale pothuajse kudo në botë. Atëherë kur të gjithë kishin pritur eksplozionin ekonomik në mbarë globin të simuluar nga ‘tregu i lirë’ i ekonomisë liberale, në fakt ndodhi ngritja e papunësisë, rritja e varfërisë, dhe forma të reja të ndarjeve shoqërore u bënë më se evidente. Madje, kur të gjithë kishin besuar se autoriteti i institucioneve botërore ishte i paalternativë, OKB-ja në mënyrë permanente kishte dështuar të luajë rolin e një instance ekzekutive me shtrirëshmëri në të gjithë globin. Ajo shpesh ishte politikisht nga aspiratat destruktive për shtetet përbërëse, por edhe juridikisht nga formati i kompetencave që ishin ravijëzuar në një periudhë tjetër historike, e që ishte e paalternativë. Nga kjo situatë e komplikuar socio-politike u bë e mundur sërish rishfaqja e disa prej formave ideologjike alternative të liberalizmit: prej konservativëve që deklaronin respektin e pakushtëzuar për ‘rrënjët’ tradicionale dhe tregonin për nostalgjinë për ‘vlerat e humbura’, deri tek majtistët që pikërisht kur ishte supozuar se kishin përjetuar disfatën përfundimtare, në skenë u shfaqen sërish.

Duke vërejtur të gjithë këtë trandje që po ndodhte në skenën botërore, Richard Rorty na jep një alternativë ndryshe. Thelbi i teorisë së Rorty-t në këtë pikë është anti-esencializmi i tij. Rorty është anti-platonik në teori, meqë konsideronte që realiteti nuk karakterizohet nga ndonjë themel universal intengjibil, ose që ai nuk posedon kurrëfarë esence intrinsike. Ai përfundimisht shpreh mosbesimin në këtë narracion teorik, e për pasojë supozon që rënia e kësaj ngrehine teorike shpërbëhet në shumësinë e perspektivave të ndryshme. Si rrjedhojë e këtij koncepsioni, Rorty, tregon që numri në rritje i praktikave divergjente kulturore e bën po ashtu absolutisht të pamundur sintetizimin e tyre në një skemë unike kuptimore. Heidegger-i thoshte se e gjithë metafizika është platonizëm (Leksione dhe Konferenca, f. 235). Së këndejmi, përmbysja e platonizmit është edhe përmbysje e metafizikës.

Andaj, Rorty është mendimtari postmetafizik që e trajton çështjen e Vërtetësisë, thjesht, sikur konstruksion shoqëror dhe aferë linguistike. Rrjedhimisht, sikurse në trashëgiminë (neo)pragmatike në përgjithësi, tek ai më relevenate është përdorimi ose funksioni i ndonjë presupozimi sesa ndonjëfarë përmbajtjeje e tij e brendshme. Sistemi konceptual është zëvendësuar me funksionin e tij pragmatik. Rorty thotë që meqë nuk ka mundësi për ta prezentuar realitetin në ështësinë (qenësinë) tipike të tij, ai “(…) është dorëzuar për idenë se dija është përpjekje për ta prezentuar realitetin. Për më tepër, ne duhet të shohim kerkesën qysh ta përdorim atë”(Philosophy and Social Hope, f. 33). Rorty këtu e shpreh çlirimin përfundimtar prej ngarkesave esencialiste të trashëgimisë platonike.

Për ta vërejtur këtë vetëm le ta krahasojmë këtë me një prej nismëtarëve të kritikës së filozofisë tradicionale, Emmanuel Levinas-in. Levinas-i, përgjithësisht, insiston në modifikimin diskursiv të gjithë traditës filozofike ngaqë ka qenë e preokupuar, qysh prej trashigimisë Elease, mbi njejtësinë, atë elementin e pareduktueshëm që iu reziston të gjitha diferencave. Levinas-i insiston se është e domosdoshme kritika e ontologjisë tradicionale dhe konfrontimi i saj me mësimet etike. Ngase; “Etika nënkupton tëhuajsinë e Tjetrit, pareduktueshmërinë e tij në Unë, në mendimet dhe pronësitë e mia. Kjo pamundësi e themelueshmërisë së Tjetërsisë çon kah një etikë që s’është lloj njohje. (…) Etika kritikon dijen”(The Cambridge companion to Postmodernism, f. 187).  Është e qartë mbase që përkundër preokupimit të tij me atë që është e ndryshme, ose dallueshmërinë sikur të tillë, Levinas-i, në një mënyrë a tjetër, është brenda suazave esencialiste për aq kohë sa operon për Tjetrin si kategori me T të madhe. Dhe me gjithë kritikën e tij për ontologjinë tradicionale, e rrjedhojat e saj mbi mësimin e identitetit, ka ndoshta një perspektivë më të qasshme sesa propozimi i tij për aplikim të mëtejmë të standarteve etike që rrjedhin nga refuzimi i saj. Në këtë situatë përparësia e Rorty-t është evidente. Njëmend nëse supozojmë se nuk ekziston ndonjë standart unifikues diskursiv, dhe mendimi mbi vërtetësinë ose pavërtetësinë është totalisht i panevojshëm. Madje ndonjë ligjeratë e tillë nuk na ndihmon për të zgjidhur dilemat që konfrontohen shoqëritë bashkëkohore (Një konstatim i tillë mbase është vërejtur qysh tek Lyotard-i kur analizonte gjendjen postmoderne dhe raportin e saj me dijen. Më gjerësisht për këtë çështje shih: Lyotard, Jean-François, The Postmodern Condition: A Report on Knowledge, ff. 23-37).

Qyshdoqoftë, ligjërimi në të cilin ne po aludojmë nuk ka kaluar pa kritika të shumanshme. Shumë mendimtarë që sot thuhet se përfaqësojnë ende diskursin modernist, gjykojnë se zhbërja e çfarëdo kriteriumi objektiv dhe universalisht të vlefshëm hap konsekuenca të rrezikshme sidomos në sferën politike. Por ndryshe nga kjo qasje, ne jemi të prirë të shohim më shumë shans sesa rrezik apo kërcënim permanent. Mungesa e ndonjë formulimi të mbyllur dhe të esencializuar etik hap mundësitë që gjithëherë të ketë prioritet ajo që është prosperuese mbi diçka që është ekzistuese. Dhe, ndoshta pikërisht tek Rorty duhet ta gjejmë një alternativë për t’u përballur me sfidat eventuale që vijnë pas krizave të diskurseve vetevidente. Rorty konsideron se shoqëria që është e ndërtuar mbi principin e përfshirjes të të gjithë ‘vokabularëve’ të mundshëm është vetë parakushti i asaj që ai e quan “ndjenjat e deteorizuara të shoqërisë’. Në atë komunitet ku “çdokush mendon që është solidariteti njerëzor, ndryshe nga njohja për diçka jo vetëm njerëzore, që njëmend ka vlerë” (Philosophy and Social Hope, fq. 22). Alternativa të cilën na e ofron Rorty-t, është pikërisht zhbërja e ksenofobive kulturore, zhvleftësimi i epiqendrave dhe koncentrimi sa me i përgjithshëm kulturor me shtrirje horizontale. Ai na sensibilizon që përfshirja, kooperimi kulturor, nuk ka nevojë për imponim të kritereve të ndryshme, tendenca që ato të filtrohen nëpërmjet ndonjë skeme të paradhënë diskursive/teorike. Ai tregon që identitetet janë gjithëherë të përziera, kontekstuale, dhe në bërje e sipër. S’ka asgjë fikse, porse gjithçka është procesuale. Andaj, duke u nisur nga kjo që u tha më lart, lirisht mund të themi se shoqëria sot ka nevojë për një frymë rorty-ane.