Momenti Minsky

Artikulli i dytë nga seria e ideve qenësore të ekonomisë, fokusohet në hipotezën e Hyman Minsky-t që rritjet mbjellin farërat e rënies.

Që nga fillimi i karrierës së tij akademike në vitet 1950 deri në vitin 1996, kur vdiq, Hyman Minsky punoi në errësirë. Studimi i tij rreth krizave financiare dhe shkaktarëve të tyre u tërhoqi vëmendjen vetëm disa admiruesve të përkushtuar, por mori shumë pak vëmendje në “mainstream: “The Economist” e citoi atë vetëm një herë sa ishte gjallë, dhe ishte një citim shumë i thjeshtë. U desh që të arrinim deri në vitin 2007, kur kriza e patundshmërive ‘sub-prime’ shpërtheu në Amerikë. Papritur, dukej sikur të gjithë po ktheheshin kah shkrimet e tij duke u munduar të gjenin përgjigje për rrëmujën e shkaktuar. Broker-at, iu shkruan klientëve të tyre rreth “momentit Minsky” e cila po gëlltiste tregun financiar. Bankierët e bankës qendrore në fjalimet e tyre i referoheshin mësimeve të Minsky-t. Edhe pse i vdekur u bë yll i mediave. “The Economist”, e ka përmendur atë 30 herë që nga viti 2007.

Minsky mbeti larg nga qendra e vëmendjes gjatë gjithë jetës sepse qasja e tij ishte e shmangur nga konventat akademike. Ai filloi mësimet universitare në matematikë, por përdori shumë pak analizën kur kaloi në ekonomi, përkundër rritjes së përdorimit të metodave kuantitative në disiplinën e ekonomisë. Në vend të kësaj, ai shprehu idetë e tij në ese, ligjërata dhe libra, përfshirë një libër të shkruar për John Maynard Keynes, ekonomisti i cili kishte më së shumti influencë në mendimet e tij. Ai gjithashtu fitoi eksperiencë duke shërbyer në bordin e bankës Mark Twain në St Louis, Missouri, ku dha mësim.

Duke u rritur gjatë epokës së depresionit, Minsky u thellua në këtë dikaster. Gjatë viteve ai herë pas here u kthye në këtë problem fundamental. Ai dëshironte të mësonte se pse ndodhin krizat financiare. Ishte një temë jo e popullarizuar. Mendimi më i përhapur në atë kohë ishte se tregjet ishin efiçiente. Mund të ndodhte ndonjë dështim i tregjeve të aksioneve, apo rënie e monedhës, por ekonomitë moderne si dukej kishin mposhtur demonët e tyre më të këqij.

Kundër këtyre bindjeve, Minsky, një njeri inteligjent me flokë të thinjura, zhvilloi hipotezën e tij të jostabilitetit financiar. Është një ekzaminim se sa gjatë shtrirjet e prosperitetit mbillnin farat e krizës së ardhshme, një mjet i rëndësishëm për të kuptuar tronditjen e dekadës së kaluar. Por, historia e vet hipotezës është shumë e rëndësishme. Rruga e saj nga margjinat e akademisë, tek një subjekt i debatit në mainstream tregojnë se si mësimi i ekonomiksit është duke u adaptuar në realitetin e ndryshuar që nga koha e krizës globale financiare.

Minsky filloi me një shpjegim të investimeve. Është, në esencë, një shkëmbim i parasë sot, për një para nesër. Një firmë paguan për ndërtimin e një fabrike; profitet nga puna e saj janë duke shkuar mirë, që nënkupton se do të ketë para në vitet e ardhshme. Paratë sot mund të vijnë nga njëra prej këtyre dy burimeve: paratë kesh të firmës apo të të tjerëve (për shembull, firma merr borxh nga banka). Balanca mes këtyre dyjave është pyetja qenësore e sistemit financiar.

Minsky dallonte tri lloje të financimit. E para, të cilën e quante “financim gardh”, e cila ishte më e sigurta: firmat mbështeten në rrjedhën e tyre të kesh-it për të paguar borxhet e tyre. Për të punuar kjo, ata duhet të kenë borxhe shumë të limituara dhe profite të mira. E dyta, financimi spekulativ, është pak më i rrezikshëm: firmat mbështeten në rrjedhën e tyre të kesh-it për të paguar interesin për borxhet e tyre, mirëpo duhet të marrin borxh të ri për të paguar principalin. Kjo duhet të jetë e menaxhueshme përderisa ekonomia funksionon për mrekulli, por një rënie në ekonomi mund të shkaktojë katastrofë. E treta, “skema Ponzi”, e cila është më e rrezikshmja. Rrjedha e parasë nuk mbulon as principalin dhe as interesin; firmat janë duke vënë bast se aseti themelor do të vlerësohet mjaft për të mbuluar detyrimet e tyre. Në qoftë se kjo dështon të ndodhë, ata do të ekspozohen.

Ekonomitë e dominuara nga financimet gardh – janë ato të cilat kanë rrjedhë të fortë të parasë dhe nivele të ulëta të borxhit – janë më stabile. Kur spekulativet dhe sidomos financimet Ponzi vihen në krye, sistemet financiare janë më të cenueshme. Në qoftë se vlerat e aseteve fillojnë të bien, qoftë si shkak i politikave të uljes së investimeve, apo për shkak të ndonjë shok-u, firmat më të zgjeruara janë të detyruara të shesin pozicionet e tyre. Kjo i dëmton vlerat e aseteve, duke i dëmtuar edhe firmat tjera. Ata mund t’i shmangen këtij problemi duke ia kufizuar vetvetes vetëm financimet gardh. Por me kalimin e kohës, sidomos në kohën kur ekonomia është në gjendje të mirë, joshja për të marrë borxh është e parezistueshme. Kur rritja duket e sigurt, pse të mos marrim borxh më shumë? Bankat e stimulojnë këtë dinamikë duke i ulur kriteret e tyre të kredisë. Në qoftë se rreziku për mospagesë është minimal, pse të mos lëshojmë më shumë kredi?
Konkluzioni i Minsky-t turbullonte ujërat. Stabiliteti ekonomik ushqen jostabilitet. Periudhat e prosperitetit i hapin rrugë problemit financiar.

Me bankat e shtrira gjithandej dhe me hipoteka të cilat nuk kërkonin pagesa fillestare pas krizës financiare, mendimi i Minskyt mund të duket i qartë. Kuptohet, borxhi dhe financa kanë rëndësi. Por, për dekada studimi i ekonomiksit i kushtoi pak vëmendje kësaj nëndege, të cilën nuk e shihte si pjesë esenciale e teorive të përgjithshme. Minsky ishte një rebel. Ai sfidoi të dyja, shtyllën kejnsiane të makroekonomisë dhe mendimin ekzistues në tregjet eficente.

Ndoshta është e çuditshme që t’i përshkruajmë idetë e tij si kritikë ndaj doktrinës kejnsiane kur vetë Minsky e kishte Kejns-in ekonomistin e preferuar. Por, ai besonte se doktrina e tij shtrihej më gjerë se idetë e Kejns-it. Ekonomistët kishin krijuar modele për të futur në punë fjalët e Kejns-it në shpjegimin e ekonomisë. Asnjë nuk është më e njohur sesa modeli IS-LM, i zhvilluar nga John Hicks dhe Alvin Hansen, e cila tregon lidhjen në mes investimeve dhe parave. Mbetet një mjet i efektshëm për shpjegimin dhe analizën e politikave. Por, zotërinjtë Hicks dhe Hansen, lanë goxha jashtë figurës sektorin financiar, edhe pse Kejns ishte shumë i vetëdijshëm për rëndësinë e tregjeve. Për Minsky-n, kjo ishte një “reprezentim naiv dhe i padrejtë për mendimet e sofistikuara dhe të mprehta të Kejns-it”. Hipoteza e jostabilitetit financiar të Minsky-t ndihmoi që të mbushen zbrazëtirat.

Sfida e tij për mendimtarët e shquar të tregut eficient ishte më e thekshme. Eugene Fama dhe Robert Lucas, ndër të tjerët, bindën numrin më të madh të akademikëve dhe të politikbërësve që tregjet ishin të pritura drejt ekuilibrit, përderisa njerëzit të përdornin të gjitha informatat në dispozicion. Struktura e sistemit financiar ishte trajtuar si jorelevante. Në vitet e fundit, ekonomia e sjelljes ka sulmuar një pjesë të teorisë së tregjeve eficiente: njerëzit, larg nga të qenit aktorë racionalë, të cilët maksimizojnë dobitë e tyre, janë shpesh të paide se çfarë duan dhe marrin vendimin e gabuar. Por, vite më parë Minsky kishte sulmuar një tjetër pjesë: forcat e rrënjosura thellë në sistemin financiar i shtyjnë drejt problemeve, argumentonte ai, me stabilitet që ishte vetëm thuajse si iluzion i rrufeshëm.

Nga jashtë brenda

Si një person i huaj në botën e ekonomiksit, influenca e Minsky-t ishte, deri tani, e limituar. Investitorët ishin më të shpejtë sesa profesorët në përdorimin pikëpamjeve të tij. Prej tyre ishte, Paul McCulley nga PIMCO, një grup i menaxhimit të fondeve, i cili i popullarizoj idetë e tij. Ai shpiku termin “momenti Minsky” për të përshkruar situatën në të cilën nivelet e borxheve arrijnë pikën e thyerjes dhe çmimet e aseteve fillojnë të bijnë. McCulley fillimisht përdori termin për të shpjeguar krizën financiare të Rusisë në vitin 1998. Që nga kriza e vitit 2008, u bë e gjithëpranishme. Për analistët e investimeve dhe menaxherëve të fondeve, “momenti Minsky” është një sinonim i krizës financiare.

Shkrimet e Minsky-t rreth borxhit dhe rreziqeve në inovacionet financiare kishin virtyt të madh në përputhje me eksperiencën. Por ky virtyt po ashtu tregon për një gjë të cilën disa mund ta shohin si të metë. Duke u munduar ta pikturojë një nuancë më të mirë të ekonomisë, ai kishte refuzuar disa modele të fuqishme ekonomike. Kjo ishte në rregull sa i përkiste atij; ai thoshte se idetë e gjeneralizuara ishin bisedë e pakuptimtë. Ai dëshironte të shpjegonte situata specifike, jo ekonomiksin në përgjithësi. Ai e pa hipotezën e jostabilitetit financiar si relevante në rastin e ekonomive të avancuara kapitaliste me tregje të sofistikuara dhe të thella. Nuk ishte e paraparë që të ishte relevante në të gjithë skenarët. Këtyre ditëve, për shembull, është në trend që të pyetet se a është Kina në prag të momentit Minsky, pas alarmit të rritjes së borxhit nga dekada e kaluar. Por, një vend në tranzicion nga socializmi në ekonomi të tregut me sistem financiar të pazhvilluar nuk ishte ajo për të cilën e kishte fjalën Minsky.

Shmangia e fuqisë së ekuacioneve dhe modeleve e bartte koston e vet. Ajo e ndihmoi Minsky-n të izolohej nga teoritë e mainstream-it. Ekonomistët, në tërësi, nuk e anashkalonin borxhin. Disa, si Nobuhiro Kiyotaki dhe Ben Bernanke, të cilët më vonë do të bëheshin kryetarë të Rezervës Federale (Banka Qendrore e Amerikës), shikuan sesi kreditë mund të plotësojnë ciklin e biznesit. Puna e Minsky-t mund të kishte plotësuar punën e tyre, mirëpo ata nuk iu referuan asaj. Sikur të mos ekzistonte fare.

Që nga vdekja e Minsky-t, të tjerët filluan që t’i përmirësojnë devijimet, duke i shndërruar teoritë e tij në modele gjenerale. Instituti Levy Economics Institute of Bard College në New York, ku ai e përfundoi karierrën e tij (ende mbajnë një konferencë vjetore në nder të tij), ka publikuar disa vepra të tij, të cilat inkorporojnë idetë e tij në kalkulus. Një publikim nga Levy, në vitin 2000, zhvilloi një model të influencuar nga Minsky e cila lidhte investimet me rrjedhën e kesh-it. Një tjetër publikim i vitit 2005 për Bank for International Settlements, një forum për bankat qendrore, nxorën një model nga Minsky me temën sesi njerëzit i vlerësojnë asetet e tyre pasi humbin. Në vitin 2010, Paul Krugman, fitues i çmimit Nobel për ekonomi, që ditëve të sotme njihet si kolumnist i New York Times, ishte bashkë autor i një punimi,i cili përfshinte konceptet e momentit Minsky, për të modeluar ndikimin uljes së kredive në ekonomi. Disa hulumtues janë duke filluar testimet se sa të sakta janë mendimet e Minsky-t: një punim i vitit 2014 për Bank of Finland, shikoi proporcionin e borxhit me rrjedhën e kesh-it, duke gjetur një indikator të dobishëm për sistemin e risk-ut.

Prizmi i borxhliut

Prapëseprapë, nuk është e pritshme që hipoteza e jostabilitetit financiar të bëhet një fundament i teorisë ekonomike. Trashëgimia e Minsky-t ka të bëjë më shumë me fokusin për të bërë gjënë e duhur sesa me strukturimin e modeleve sasiore. Është e mjaftueshme të kuptohet se jostabiliteti financiar dhe borxhet, preokupimet e tij kryesore, janë bërë tema bazike të hulumtimeve nga ekonomistët e ditëve të sotme. Një version i ri i “Doracaku i Makroekonomisë” (Handbook for Macroeconomics), një studim i rëndësishëm i publikuar për herë të parë në vitin 1999, është duke u riprodhuar. Kësaj radhe, në të paraqitet lidhja në mes financave dhe aktivitetit ekonomik si komponent madhor dhe së paku dy artikuj në të cilën citohet Minsky. Siç e ka cekur Paul Krugman: “ne tani të gjithë jemi Minsky”.

Bankierët qendrorë pajtohen. Në një fjalim në vitin 2009, para se të bëhej kreu i Rezervës Federale, Janet Yellen tha se puna e Minsky-t ishte bërë “lexim obligativ”. Në një fjalim të bërë në vitin 2013, ndërsa ishte guvernator i Bankës së Anglisë, Merbyn King, pajtohej se pikëpamja e Minsky-t që stabiliteti në tregjet e kredisë çon në bollëk dhe eventualisht në jostabilitet. Mark Carney, trashëgimtar i Merbyn King, i është referuar momentit Minsky në së paku dy raste.

A do të zgjasë momenti? Teoria e Minsky-t sugjeron se do të mbarojë. Rritja ekonomike është ende e luhatshme dhe plagët e krizës financiare janë të dukshme. Në trajektoren minskiane, gjendja e tanishme përshkruhet kështu: firmat dhe bankat janë në fazën të kujdesit maksimal, syçelë nga përsëritja e gabimeve të kaluara dhe duke i forcuar bilancet e tyre. Por, me kohën, kujtimet e çrregullimit të vitit 2008 do të kalojnë. Firmat do të garojnë për zgjerim, bankat do t’i financojnë ato dhe rregullatorët do të lirojnë kufizimet. Vërejtjet e Minsky-t do të veniten. Sa më larg krizës së fundit që shkojmë, aq më pak duam të dëgjojmë nga ata të cilët e shohin një krizë tjetër duke ardhur.

________

Artikulli origjinal

Përktheu: Besnik Rexhepi