Projekti «Serbia tjetër», i ideuar nga Admovere e i mbështetur nga KFOS, përmbledh qëndrimet e intelektualëve serbë që kundërshtuan shkeljet drastike të të drejtave të njeriut të shqiptarëve të Kosovës prej autoriteteve serbe, që nga shfuqizimi i autonomisë së Kosovës më 23 mars 1989, deri te hyrja e trupave të NATO-s më 12 qershor 1999, e madje edhe më vonë. Shkeljet e kësaj periudhe kulmuan në vitet 1998-1999 me krime lufte e krime kundër njerëzimit, vrasje të rreth 10 mijë shqiptarëve civilë, përdhunime të mijëra grave e vajzave, deportim të gati një milion shqiptarëve, djegie e shkatërrim të rreth 100 mijë shtëpive, si dhe me shumë dëme të tjera shpirtërore e materiale.
Këta intelektualë u frymëzuan nga socialdemokratët serbë si Dimitrije Tucovic, Kosta Novakovic, Dusan Popovic, Dragisa Lapcevic, Trisa Kaclerovic, e të tjerë që, gjatë viteve 1912-13, kur Serbia e pushtoi Kosovën, kundërshtuan krimet e llahtarshme të shtetit serb ndaj popullatës së pafajshme civile shqiptare në Kosovë. Për fat të keq, këto krime u përsëritën fill pas Luftës së Parë Botërore, më 1918-1919, pastaj gjatë periudhës mes dy luftërave botërore, në fund të Luftës së Dytë Botërore (1944-1945), pastaj gjatë viteve 1946-1966, e rishtazi edhe gjatë dekadës së fundit të shekullit të kaluar (1989-1999).
Në këtë publikim, i dyti me radhë i projektit, janë përmbledhur artikujt e Milos Minic-it [1914–2003]. Që në hyrje, Minic rendit me saktësi, qartësi e korrektësi, ngjarjet kryesore historike me ndikim në raportet mes shqiptarëve e serbëve, që nga luftërat ballkanike të viteve 1912-1913, për të vazhduar me periudhën ndërmjet dy luftërave botërore 1918-1941. Minić, që vetë ishte pjesëmarrës në luftën nacional-çlirimtare antifashiste në Serbi, thotë se pas Luftës së Dytë Botërore “njësitë ushtarake partizane dhe pushteti i ri i instaluar në Kosovë kryen akte të shumta dhune, të përcjella me mosdurim shovinist ndaj shqiptarëve të Kosovës”.
Duke qenë funksionar në organet republikane serbe e ato federative, Minic shton edhe se “në vitet 1955-1956 në ‘aksionin për grumbullimin e armëve’ në Kosovë, të realizuar nga shërbimi i sigurimit shtetëror (UDB), u keqtrajtuan dhjetëra mijëra shqiptarë të Kosovës”. Nuk ka dilemë se pas Luftës së Dytë Botërore kishte mosbesim ndaj shqiptarëve, i cili sipas Minic-it nxitej kryesisht nga UDB-ja për shkak të qëndrimit të ngulitur nacionalist dhe shovinist serb dhe pasqyrohej në mbizotërimin e kuadrove serbe e malazeze në krejt Kosovën. Pas “Plenumit të Brioneve” më 1966 nisën ndryshimet e rëndësishme në Kosovë, të cilat gjatë viteve 1970 kulmuan me autonomi të lartë të Kosovës në kuadër të Serbisë e të Jugosllavisë. Me zbutjen e klimës politike, kuadrot shqiptare depërtuan edhe në pozitat më të larta në Kosovë, në Serbi e në Jugosllavi.
Megjithatë, me ardhjen në pushtet të Slobodan Milosevic-it në fundin e viteve 1980, Serbia ia shfuqizoi autonominë Kosovës, vrau dhjetëra demonstrues shqiptarë, përjashtoi dhjetëra mijëra shqiptarë nga puna, ndëshkoi rëndë me burg intelektualë e aktivistë politikë shqiptarë. Minice sheh terrorin shtetëror serb kundër shqiptarëve në Kosovë si tiparin kryesor të regjimit dhe të politikës së Milosevic-it kundrejt Kosovës. Madje, përveçse e cilëson si regjim të represionit, të përndjekjeve policore dhe të terrorit shtetëror kundër shqiptarëve të Kosovës, e krahason edhe me politikën hegjemoniste të Pasic-it e të Karadjordjevic-ëve. Nga ana tjetër, lëvizjen nacionale të shqiptarëve të Kosovës dhe rezistencën paqësore joviolente kundër regjimit, e krahason me lëvizjen çlirimtare joviolente e antikoloniale të Gandit në Indi.
Pjesa më e madhe e artikujve të Minić-it trajtojnë vitet 1998-99 të Kosovës. Që në fillimin e vitit 1998, në një letër që Minic i dërgonte Slobodan Milosevic-it, asokohe President i RFJ-së, i kërkonte ta braktiste idenë e referendumit kundër përzierjes së bashkësisë ndërkombëtare në zgjidhjen e çështjes së Kosovës, ngaqë asnjë konflikt që kërcënon paqen dhe sigurinë e vendeve të tjera, nuk mundet me qenë çështje ekskluzive e brendshme. Në letër ai e paralajmëronte Milosevic-in edhe për ndërhyrjen e NATO-s, duke i thënë se do të detyrohej të pajtohej që Kosova të fitonte të paktën njëfarë “statusi special” në kuadër të federatës, të njëjtë me statusin e Serbisë dhe të Malit të Zi. Minic ishte i bindur se shqiptarët e Kosovës nuk do të pranonin asgjë më pak, sepse sundimi i paskrupullt dhjetëvjeçar i terrorit policor kishte lënë pasoja të rënda në gjendjen e tyre shpirtërore dhe në përcaktimet e tyre ndaj Serbisë e Jugosllavisë.
Pothuajse në të gjithë artikujt, Minic-i kërkon Milosevic-it me ndërmarrë hapa për me ndalë përshkallëzimin e situatës në Kosovë dhe me gjetë një zgjidhje politike duke negociuar me përfaqësuesit e shqiptarëve të Kosovës. Planet e Serbisë për zgjidhjen e çështjes së Kosovës ai i konsideron joserioze e të papërgjegjshme, simulime “dialogu” sa me bindë publikun botëror se janë përfaqësuesit e shqiptarëve të Kosovës ata që nuk e duan zgjidhjen e çështjes me “dialog”. Për të është joserioze dhe qesharake që shqiptarët e Kosovës të konsiderohen pakicë kombëtare duke iu referuar teorive juridike shterpe, prandaj propozon status special për Kosovën, të tipit republikë e tretë në kuadër të Jugosllavisë ose edhe pavarësi të plotë.
Minić-in e shqetëson fakti se kur është në pyetje Kosova, regjimit të Milosevic-it i bashkohet pothuajse krejt opozita, Kisha Ortodokse, Akademia e Shkencave dhe e Arteve, Shoqata e Shkrimtarëve, e të tjera me radhë. Duke pasë parasysh këtë, ai këmbëngul që forcat demokratike të Serbisë ta zgjidhin çështjen e Kosovës, sepse për katastrofën që po përjeton Serbia, përgjegjësinë nuk do ta bartë vetëm regjimi aktual që po e shpie Serbinë në theqafje, por edhe forcat demokratike, nëse nuk bashkohen për të ofruar zgjidhje krejt të kundërt për Kosovën, me gjithë akuzat e mundshme të regjimit për “tradhti nacionale të serbizmit”. Minic madje shkon aq larg sa thotë se përgjegjësia morale dhe politike në botë do të bjerë edhe mbi popullin serb nëse i jep mbulesë politikës së regjimit të Milosevic-it.
Pjesën më të jashtëzakontë të shkrimeve të Minic-it e përbën kundërshtimi i aksioneve mizore të forcave policore e ushtarake serbe e jugosllave në Kosovë, në të cilat pësuan kryesisht gra, fëmijë, të moshuar, e përgjithësisht popullatë e pafajshme civile shqiptare. Për Minic-in, Milosevic-i ishte dhe mbetej përgjegjës për gjithçka që, gjatë luftës, po ngjante në Kosovë: vrasjet, shkatërrimet, plaçkitjet dhe dëbimet brutale e masive të popullsisë civile shqiptare nga forcat policore e ushtarake serbe e jugosllave. Këto, pohon Minic, kishin për qëllim “t’i dëbonin të gjithë shqiptarët nga Kosova dhe ta shndërronin Kosovën në krahinë të pastër etnike serbe”. Ai madje e akuzon edhe bashkësinë ndërkombëtare për ndërhyrjen e vonuar në Kosovë, sikurse më parë në Bosnje, për t’i ndërprerë krimet.
Minic-i konstaton se Milosevic-i me politikën e vet e ka sjellë popullin serb në pozitë tragjike që të pësojë vuajtje çfarë nuk i mban mend në historinë më të re, kurse popujve fqinjë, me të cilët ka jetuar bashkë gati një shekull në bashkësinë e njëjtë shtetërore, u ka shkaktuar plagë, viktima, shkatërrime dhe fyerje të rënda e të paharrueshme. Prandaj, ai shtron një mori pyetjesh: Pse po na ndodh kjo tragjedi? Kush na futi në këto fatkeqësi? Kush e bart përgjegjësinë politike, historike dhe penale për katastrofën që po përjetojnë Serbia dhe populli serb? Pse e gjithë bota e zhvilluar në Perëndim është kundër Serbisë dhe popullit serb? Kur do ta kuptojë populli serb se po i bie rrugës së gabuar e të rrezikshme e t’i kthehet politikës për të cilën sot angazhohet pakica demokratike në Serbi, e cila shikon më larg dhe përpara me qëllim të realizimit dhe sigurimit të interesave vitalë të popullit serb?
Kulmin e kundërshtimit të krimeve Minic arrin me letrën e hapur publike që ia dërgon Presidentit Milosevic fill pas përfundimit të bombardimeve të NATO-s, më 23 qershor 1999, në të cilën shtron edhe tema të rëndësishme për marrëdhëniet serbo-shqiptare: kush ka dhënë urdhra që Kosova të spastrohet etnikisht nga shqiptarët e Kosovës përmes dëbimeve dhe ekzekutimeve masive? Kush ishin ata që i dëbonin nga shtëpitë familjet shqiptare të Kosovës, duke ua lënë nga dhjetë minuta sa t’i rrëmbenin më të domosdoshmet, që ua plaçkisnin pasuritë e shtëpitë, këto të fundit duke ua djegur në fshatra e qytete, që ua rrënonin e digjnin fshatrat e vendbanimet, ua asgjësonin dokumentet personale për të mos u kthyer më kurrë në Kosovë?
Projekti «Serbia tjetër» jo vetëm ofron modele të intelektualëve që kundërshtojnë padrejtësitë dhe krimet e udhëhequra prej ‘bashkëkombësve’, pavarësisht prej arsyetimeve të këtyre, por edhe e nderon intelektualin që kësisoj shpesh e vë jetën vetjake në rrezik, duke dëshmuar guxim manhitës që kurrsesi nuk duhet të kalojë pa mirënjohjen e merituar. Fatkeqësisht, këto personalitete populli serb i ka parë si tradhtarë dhe i ka paragjykuar, njollosur, anatemuar e sulmuar, ndërkaq populli shqiptar i ka parë kryesisht me mosbesim dhe prandaj i ka shpërfillë.
Nga ky publikim do të përfitojnë gazetarët, analistët politikë, dhe ata aktivistë të shoqërisë civile që merren me marrëdhëniet shqiptaro-serbe; politikanët e përfshirë në negociata që kanë për qëllim normalizimin e këtyre marrëdhënieve; studentët, akademikët, dhe publiku i gjerë, përfshi këtu gjeneratat e ardhshme në Kosovë, Serbi, Shqipëri, Ballkan, si dhe të interesuarit kudo në botë, pasi që publikimi ofrohet edhe online dhe në anglisht, përveçse në shqip e serbisht.
Kosova e pasluftës nuk e ka ndonjë rrugë me emrin «Serbia Tjetër», rrugicat e degëzuara prej të cilës do të mund të mbanin emrat e intelektualëve serbë që kundërshtuan okupimin e Kosovës, e madje ia mbështetën pavarësinë. Prandaj, këto publikime në kuadër të projektit «Serbia Tjetër», të botuara nga Admovere e të mbështetura nga KFOS, janë një mirënjohje modeste e kontributit të tyre për mbrojtjen e të drejtave të njeriut të shqiptarëve të Kosovës, si dhe e kontributit që dhanë drejt ndarjes paqësore e miqësore të shqiptarëve me serbët, por edhe bashkëjetesës së tyre mbi baza të tolerancës dhe të mirëkuptimit të ndërsjellë.
Kush ishte Milos Minic?
U lind më 1914 në fshatin Prelina në afërsi të qytetit të Çaçakut, ku edhe e kreu shkollimin fillor e të mesëm. Studimet për drejtësi i mbaroi në Universitetin e Beogradit. Që nga viti 1935 ishte anëtar i Lidhjes Komuniste të Rinisë së Jugosllavisë e më pas i Partisë Komuniste të Jugosllavisë. Gjatë luftës antifashiste nacional-çlirimtare, mbajti poste partiake e ushtarake. I udhëhoqi negociatat me Draza Mihailovic-in dhe bashkëluftëtarët e tij çetnikë, që t’i luftonin bashkërisht okupatorët nazifashistë. Pas çlirimit të Beogradit ishte shef i Departamentit për Mbrojtjen e Popullit për qytetin e Beogradit. Më pas shërbeu si prokuror publik në Serbi dhe si përfaqësues i prokurorisë ushtarake të Armatës Popullore të Jugosllavisë. Rasti më i madh legal i Minic-it ishte “Procesi i Beogradit”, i mbajtur më 1946, në të cilin u dënua me vdekje lideri i lëvizjes çetnike serbe, Draža Mihailovic, me disa prej bashkëpunëtorëve të ngushtë, prandaj ky rast njihet edhe si “Gjykimi i Draza Mihailovic-it”. Minic mbajti pozita të ndryshme në Qeverinë e Serbisë e të Jugosllavisë. Gjatë viteve 1970 ishte Ministër i Jashtëm i Jugosllavisë. Në këtë kohë nënshkroi Marrëveshjen e Osimos për demarkimin e kufijve ndërmjet Italisë dhe Jugosllavisë. Gjatë viteve 1990 ishte ndër kritikët e paktë të regjimit të Slobodan Milosevic-it, me theks të veçantë ndaj politikës së tij kriminale kundrejt shqiptarëve të Kosovës. Vdiq më 2003 në moshën 89-vjeçare në Beograd e u varros në Çaçak.
