Kosova ka tërhequr vëmendje të paparë ndërkombëtare gjatë dy dekadave të fundit: është përdorur si një shembull i spastrimit etnik, i intervenimit ndërkombëtar, i paqendërtimit dhe shtetndërtimit pas konfliktit, dhe më në fund si rast me shtetësisë të kontestuar. Më e rëndësishmja nga këto është fakti se Kosova ka sfiduar kufijtë e internacionalizmit liberal dhe është bërë një vend i eksperimentimit me administrim dhe mbikëqyrje ndërkombëtare. Si ka ndryshuar natyra e ndërhyrjes ndërkombëtare në Kosovë dhe çfarë shteti është bërë Kosova e pavarur? Çfarë paqe kemi sot në Kosovë? Çfarë po e pamundëson një paqe të qëndrueshme dhe emancipuese në Kosovë? Ky shkrim paraqet një hyrje përmbledhëse të një serie të shkrimeve akademike mbi intervenimin, paqen dhe shtetin në kontekstin kosovar, por edhe më gjerë, duke përfshirë reflektime dhe shkëputje të përgjithshme teorike dhe praktike.
Që nga përfundimi i konfliktit në vitin 1999, shumë përpjekje janë bërë për të ndërtuar një paqe të qëndrueshme dhe konsoliduar shtetësinë në Kosovë. Edhe pse substanca normative e misioneve ndërkombëtare në Kosovë shpesh është e ndërlidhur me ndërtimin e paqes liberale, praktikat e tyre flasin më shumë për një qasje momentale për ndërtimin e paqes. Paqendërtimi liberal nënkupton ndërtimin e demokracisë dhe ekonomisë së tregut si dhe promovim të të drejtave të njeriut dhe zhvillim të shoqërisë civile. Substanca e intervenimeve ndërkombëtare në Kosovë nuk është bazuar tërësisht në agjendat e jashtme dhe rutina teknokratike, siç mendohet zakonisht, por kryesisht ka qenë e bazuar në improvizime sipas situatës në teren, sipas personalitetit të udhëheqësve të misioneve, dhe sipas marrëdhënieve të tyre me aktorët ndërkombëtar dhe vendor. Pra, ndërhyrjet bashkëkohore ndërkombëtare janë thellësisht ndërhyrje fluide, që nuk kanë fillim dhe fund të mirëfilltë dhe vazhdimisht e ndërrojnë trajtën e tyre.
Argumenti kryesor në këtë shkrim dhe shkrimet tjera vijuese është se paqja në Kosovë ka dështuar për faktin se procesi i paqendërtimit dhe shtetndërtimit është instrumentalizuar nga aktorët vendor dhe ndërkombëtare për qëllime tjera politike. Politika fluide ndërkombëtare e paqendërtimit dhe shtetndërtimit në Kosovë ka qenë më shumë e orientuar kah menaxhimi dhe qeverisja e krizave aktuale dhe të ardhshme se sa e përqendruar në adresimin e shkaqeve dhe faktorëve kontribuues të konfliktit. Në shumë mënyra, paqendërtimi ka shërbyer si një mekanizëm për kontrollim të dëmeve të shkaktuar nga ndërhyrja ushtarake ndërkombëtare në Kosovë. Fillimisht, paqendërtimi është përdorur për të qetësuar pakënaqësinë e Serbisë me ndërhyrjen e NATO-s dhe vendosjen e Kosovës nën administrimin e OKB-së. Paqendërtimi mori formën e akomodimit të të drejtave dhe interesat të komunitetit serb përmes decentralizimit të pushtetit, status të veçantë politik dhe vendeve të rezervuara në parlament dhe qeveri, dhe kthimin kolektiv të refugjatëve.
Në ana tjetër, agjenda e shtetndërtimit u vë për të kënaqur kërkesën e shqiptarëve të Kosovës për shtet të pavarur. Shtetndërtimi dhe gjithë marrëveshjet për ndarjen e pushtetit ishin projektuar për të moderuar konfliktin politik midis pacifist dhe fraksioneve të armatosura të rezistencës shqiptare në Kosovë. Me kalimin e kohës, ndjekjet penale në emër të drejtësisë tranzicionale dhe të sundimit të ligjit ishin më shumë për disiplinimin dhe kontrollin e elitës lokale se sa për t’u ballafaquar me të kaluarën, ofruar drejtësi për viktimat, si dhe ndërtuar një shteti funksional dhe demokratik në Kosovë.
Nën qeverisjen e OKB-së, Kosova ka përjetuar një intervenim administrativ ku jeta politike, ekonomike dhe kulturore është administruar nga të huajit përmes mjeteve politike, ushtarake, financiare, dhe diskursive. Përderisa shpallja e koordinuar e pavarësisë pas dështimit të ndërmjetësimit të OKB-së u portretizua si proces i bartjes së sovranitetit nga misionet ndërkombëtare tek institucionet e Kosovës, në fakt ajo përfundoi duke zhvendosur nga intervenimi administrativ tek intervenimi mbikëqyrës. Pas pavarësisë, agjenda e shtetndërtimit gjithnjë e më shumë u përqendrua në reforma institucionale, evropianizim, dhe anëtarësim në shoqërinë ndërkombëtare, e cila ka mundësuar vazhdimin e ndërhyrjes mbikëqyrëse ndërkombëtare në Kosovë pa rezistencë të madhe lokale. Gjatë kësaj periudhe, komuniteti ndërkombëtar ka humbur interesin për paqendërtim dhe promovim të pajtimit në Kosovë. Ata janë preokupuar më shumë me policimin e pasojave të dështimeve paraprake, përkatësisht korrupsionit, grabitjes së pushtetit nga elita vendore, dhe stabilitetin politik, sesa me adresimin e shkaqeve dhe kontribuuesve të konfliktit.
Me ndryshimin e marrëdhënieve të pushtetit në favor të aktorëve vendor, forma të reja të intervenimit ndërkombëtar filluan të shfaqen. Me përfundimin e pavarësisë së mbikëqyrur për Kosovën, një fazë e re e ndërhyrjes diplomatike doli në shesh, e cila përbëhej nga format e maskuar të ndërhyrjes ndërkombëtare, të cilat u përpoqën ta kontrollojnë konsolidimin e shtetit të Kosovës. Sa më shumë që Kosova forconte sovranitetin i saj të brendshme dhe ndërkombëtar dhe misionet ndërkombëtare humbshin legjitimitetin e tyre vendor, aq më të fuqishme u bënë format e ndërhyrjes ndërkombëtare. Ndërhyrja diplomatik nëpërmjet presionit deklarativ dhe formave të fshehta të sabotazhit ishte justifikuar nga bashkësia ndërkombëtare për faktin se pronësia vendore nuk solli qeverisje lokale të përgjegjshme dhe pajtueshmërinë lokal me kushtëzimet e jashtme. Nën këto rrethana, paradoksalisht dështimi ishte shkaktar për më shumë ndërhyrje, ndërhyrja justifikonte ndërhyrje tjera të reja, dhe sa më shumë ndërhyrja aq më shumë varësi, më shumë brishtësi, më shumë rezistencë, dhe më shumë mosmarrëveshje të hapur dhe të fshehta.
Pra, tri fazat e intervenimit fluid tregojnë se transformimi i tyre nuk është bërë në bazë të arritjeve, por në bazë të dështimeve. Qasja e bazuar në dështime ka qenë faktori kryesor prapa misioneve të stërzgjatura ndërkombëtare në Kosovë. Dështimet politik kanë pasur funksion performuese, duke legjitimuar vale të reja të ndërhyrjes, dhe zhvendosja të legjitimimit. Veprimi përmes dështimit si forcë e përshtatshme për ndërhyrje ka bërë që suksesi dhe efekasiteti të mos jenë kritere për të arsyetuar qeverisjen me shoqëritë e trazuara dhe prekura nga konflikti. Si pasojë, përpjekjet e vërtetë për paqendërtim dhe pajtimit u tjetërsuan nga përpjekjet e pafundme për të ndryshuar prioritetet, për të rikonfiguruar misionet, si dhe përshtatur rrethanave dhe ndryshimeve vendore. Këto forma të ndërhyrjes së papërgjegjshme jo vetëm që kanë rezultuar në pakënaqësi vendore, por edhe kanë inkurajuar praktika të ngjashme autoritare mes protagonistëve vendor të etur për pushtet.
Në Kosovë, përpjekjet ndërkombëtare për ndërtimin e paqes janë bërë pa marrëveshje paqeje mes palëve në konflikt, gjersa trashëgimitë e konfliktit kanë mbetur të pazgjidhura dhe përpjekjet për pajtim të mirëfilltë etnik janë injoruar. Sfida kryesore në Kosovën e pasluftës ishte dominimi i një papajtueshmërie e konsiderueshme në mes të shqiptarëve të Kosovës që kërkonin pavarësi dhe Serbëve që pretendonin të ruajtur kontrollin e tyre fiktiv mbi territorin. Pas ndërhyrjes së NATO-s dhe vendosjes së mëvonshme të prezencës civile të OKB-së, shqiptarët e Kosovës ka vepruar si fitimtarë në raport me serbët e mposhtur. Për shqiptarët, paqja ishte e ndër lidhur me pavarësinë dhe shtetësinë. Pra, një paqe e qëndrueshme për shqiptarët e Kosovës ishte krijimi i një shteti të pavarur, të integruar plotësisht në sistemin ndërkombëtar, duke përfshirë anëtarësimin në OKB. Në këtë drejtim, shqiptarët e Kosovës pranuan ndërhyrjet fluide ndërkombëtare dhe paqëndërtimin në këmbim të pavarësisë.
Në anën tjetër, serbët nën kontrollin e drejtpërdrejtë të Beogradit e kanë perceptuar paqen në Kosovë krejt ndryshe. Serbët, si humbës të luftës, u përpoqën për të përdorur paqendërtimin si strategji për të ja zvogëluar Kosovës shanset e pavarësimit, dhe ndarjen e brendshme nëpërmjet formimit të enklavave monoetnike, privilegjeve institucionale, decentralizimit etnik, dhe autonomisë territoriale. Në pengimin e projektit kosovar për shtetësi, serbët e Kosovës kanë bojkotuar shtetndërtimin ndërkombëtar përmes institucioneve paralele. Qasja e Serbisë ka qenë për të grumbulluar sa më shumë pushtet në Kosovë përmes aranzhimeve institucionale dhe zhvendosur gjeografinë etnike për të penguar dhe sabotuar shtetësinë dhe penguar pranimin ndërkombëtar të Kosovës së pavarur. Midis versione shqiptare dhe serbe të paqes, minoritetet jo-dominuese kanë ndjekur një politikë të paqes si bashkëjetesë dhe si një hapësirë përfituese për identitetin e tyre etnik dhe mirëqenien sociale. Për minoritetet tjera jo-dominuese, paqendërtimi ka paraqitur një mundësi për emancipim, barazi, dhe bashkëjetesë me komunitetet shumicë, por edhe një mundësi të artë për mbi-përfaqësim institucional.
Në përpjekje për të pajtuar këto agjenda etnike për paqe, komuniteti ndërkombëtar ka imponuar mbi Kosovën një demokraci bazuar në ndarjen e pushtetit si një kompromis institucional për të zvogëluar dominimin e shumicës dhe të sigurojë garanci institucionale për minoritetet, me shpresën se kjo qasje do t’i kontribuojë paqes dhe pajtimit. Mirëpo lufta për pushtet dhe dominim ka injoruar paqëndërtimin duke vendosur një klimë shoqërore të pafavorshme për drejtësi, barazi, progres, dhe emancipim. Përderisa marrëveshja për ndarjen e pushtetit kishte për qëllim akomodimin e të gjitha grupet etnike, ndërtimin e konsensusit, dhe të promovimin e modernizimit politik, në praktikë kjo çoi në kapjen e institucioneve nga një grup protagonistëve etnonacionalist. Prandaj, institucionet e dalura nga ndarja e pushtetit përfunduan në hapësira të konfrontimit etnik dhe promovimit të vizioneve përjashtuese të paqes. Institucionet u bënë një fushëbetejë ku shqiptarët e Kosovës kanë ndjekur agjendën e tyre të paqes-si-shtetësisë, serbët kanë ndjekur agjendën e tyre për paqes-si-autonomi, dhe pakicat e tjera kanë ndjekur agjendën e paqes-si-bashkëjetesës. Secili grup etnik më pas ka zhvilluar narracionet e tyre dhe taktikat e rezistencës institucionale për të çuar përpara vizionet kontradiktore ndërtimit të paqes dhe të shtetndërtimit në Kosovë. Këto vizione divergjente të paqes në Kosovë janë përleshur vazhdimisht në praktikë duke çuar në rezultatet hibride, ku paqja negative ka mbizotëruar, qeverisja gjysmë-demokratike ka sunduar, dhe një ekonomia informale ka dominuar.
Bazuar në këto rrethana, elita politike shqiptare në Kosovë e nxitur nga perceptimi se përfaqësojnë popullsinë shumicë në Kosovë dhe duke vepruar si fitimtarët e luftës dhe paqes kanë ndjekur kryesisht rrugët institucionale për të arritur paqen-si-shtetësi, ku paqendërtimi dhe pajtimi janë konsideruar si procese në shkëmbim të përkrahjes ndërkombëtare për konsolidim të shtetësisë dhe njohjes ndërkombëtare. Duke vënë paqen si vlerë këmbimore me shtetësinë një praktikë e rrezikshme është vendosur që sa herë që përkrahja për shtetësi është vonuar, elita shqiptare në Kosovë është hakmarrë duke cenuar paqen dhe ngadalësuar pajtimin. Prandaj, vonesa ndërkombëtare për zgjidhjen e statusit të Kosovës i ka kushtuar shumë paqes në Kosovë. Nga ana tjetër, elita politike serbe në Kosovë zgjodhi politikën e bojkotit për t’i rezistuar shtetndërtimit dhe për të shmangur shfrytëzimin e mekanizmave të ndarjes së pushtetit, si pretekst për paqe etnike dhe pajtimit në Kosovë. Në përputhje me rrethanat, Beogradi dhe serbët lokal në Kosovë ishin më të gatshëm të jetonin me një paqe të pasigurt në Kosovë, të sakrifikojnë popullatën lokale serbe, dhe përdorimin e tyre si mjete për bisedime politike, sesa të pranoj shtetin e pavarur të Kosovës e cila do t’i bënte serbët një pakicë në Kosovë. Këto papajtueshmëri kanë promovuar politikën e bllokimit, ku ndryshimi nuk ka ndodhur përmes dialogut dhe diplomacisë, por nëpërmjet kërcënimeve të dhunshme dhe sabotimit, e cila ka ndikuar në rritjen e armiqësive, mosbesim politik, dhe ka prekur negativisht mjedisin social për paqe dhe pajtim.
Paradoksalisht, ndërsa elitat etnike kanë sfiduar vazhdimisht misionet ndërkombëtare, ekzistenca e tyre është mundësuar fal zgjatjes së intervenimeve fluide. Mbështetja e jashtme për elitat etnonacionaliste në Kosovë ka mbështetur pa dashje strukturat e pushtetit të kriminalizuar mes ndihmës politike, ekonomike dhe të sigurisë, procese të cilat kanë lejuar ndërhyrje të jashtme të vazhdueshme në dëm të konsolidimit të sovranitetit të brendshëm të Kosovës. Vonimi i paqes ju ka shkuar për shtatit elitave etnike sepse ata kanë vazhduar të sigurojnë legjitimitet popullor jo të bazuar në cilësinë së performancës së tyre demokratike, por në bazë të meritave politike në rezistence paqësore dhe armatosur, kundërshtimit të kompromiseve, dhe promovimit të nacionalizmit etnik. Për më shumë, vënja e antagonizmave etnike në qendër të ndërveprimeve institucionale, ju ka dhënë hapësirë elitave etnike për të maskuar dështimin e tyre në qeverisje demokratike, në zvogëlim të varfërisë, në luftim të korrupsionit dhe krimit të organizuar, dhe përmirësim të cilësisë së arsimit, shëndetësisë dhe shërbimeve publike në Kosovë.
Si pasojë, paqja-si-qeverisje ka rezultuar në një paqe të papërmbajtshme e manifestuar me dështimin e përpjekjeve institucionale për paqendërtim efikas në Kosovë. Prandaj, ajo që ka dalë nga shtetndërtimit elitar dhe agjendat divergjente të paqes është një paqe e brishtë në vend, ku strukturat ekzistuese politike nuk janë të aftë për të transformuar konfliktin dhe kontribuar në ndërtimin e një paqe pozitive dhe të qëndrueshme. Dominimi i institucioneve politike nga grupet etnonacionaliste nënkupton se paqja dhe pajtimi janë ndërlidhur me disfatën politike të kundërshtarëve dhe nënshtrimit kolektiv të grupeve tjera etnike. Në këtë kontekst, ku paqendërtimi dhe pajtimi kanë shërbyer si mjete për të përshpejtuar apo bllokuar shtetformimin do të thotë se asnjëra palë nuk e ka ndjekur paqen për hir të paqes. Kjo ka lënë shkaqet rrënjësore dhe faktorët kontribuues të konfliktit të pazgjidhur dhe ka kontribuar në shfaqjen e problemeve të reja politike dhe etnike të cilat e kanë komplikuar edhe më tej mundësinë për pajtim historik mes grupeve dominuese etnike në Kosovë.
