Cili është problemi i të drejtave të njeriut për Sociologjinë dhe a mund të ketë teori sociologjike për këtë temë? Në vijim paraqes një pasqyrë të një pikëpamjeje fondacionaliste në traditën e Sociologjisë bashkëkohore dhe përgjigjet që jepen së andejmi për këto dy pyetje e që ardhjen e të drejtave të njeriut i shpjegon përmes brishtësisë njerëzore, kërcënimeve institucionale dhe empatisë kolektive, si universale të ontologjisë njerëzore.
Shkencat shoqërore, Antropologjia dhe Sociologjia për një kohë kanë qenë të ndrojtura për t’u përfshirë në diskutimet për të drejtat e njeriut. E para, për shkak të argumentit të relativizmit kulturor dhe anti-universalist në traditën e Antropologjisë, ndërkaq e dyta për shkak të nevojës që një shkencë shoqërore, siç është Sociologjia, nuk mund të lëshohet në tema që pashmangshëm përfshijnë ngjyrime normative e gjykime morale, siç është puna me të drejtat, duke vënë në dyshim qëndrimin e pretenduar të Sociologjisë për objektivitet dhe pozitivizëm. Këto dy konsiderata kanë qenë, si me thanë, pranga për këto dy diciplina që i kanë penguar të zhvillojnë teorizime për të drejtat e njeriut dhe të kontribuojnë në debatin e rëndësishëm të shekujve të fundit, siç përbën tema e të drejtave të njeriut.
Mirëpo, këto qëndrime janë rimenduar dhe një antropolog sot, përkundër të gjithave, nuk mund të qëndrojë indiferent para evidencës se jo rallë herë shkelja e të drejtave të njeriut dhe çnjerëzimi i tyre arsyetohen pikërisht duke u thirë në relativizmin kulturor dhe në të drejtën lokale kulturore me qëllim të manipulimit dhe keqpërdorimit të argumentit relativist. Sidoqoftë, këtu do të flas vetëm për problematikën e të drejtave të njeriut në Sociologji.
Mendimi për të drejtat e njeriut është zhvilluar brenda traditës së të drejtës natyrore. Teoricienët iluministë, si John Locke dhe Immanuel Kant, bazoheshin në idenë e ekzistimit të “ligjit natyror” sipas të cilit të drejtat e njeriut ekzistojnë përtej kohës dhe hapësirës, janë universalisht të vlefshme për të gjithë njerëzit, dhe mund të kuptohen e të zbatohen nga të gjithë individët njerëzorë duke e aplikuar arsyen.
Kjo traditë e së drejtës natyrore është në kundërshtim me aksiomën themelore të Sociologjisë që presupozon se idetë njerëzore, pra edhe ato për të drejtat e njeriut, janë konstruksione shoqërore. Në veçanti, argumenti i konstruksionit shoqëror i të drejtave të njeriut e ka frenuar Sociologjinë të shqyrtojë këtë temë me metodën e saj hulumtuese. Kjo është arsyeja pse kjo diciplinë ka qenë dyshuese ndaj pohimeve fondacionaliste ose themeltare të së drejtës natyrore. Nuk do mend se një analizë e tillë e largon Sociologjinë nga themelet normative të teorizimeve për të drejtat e njeriut, për aq sa ajo do të zë vend në mesin e shkencave empirike e pozitiviste që dukuritë shoqërore i trajton vetëm si “fakte shoqërore” (Emile Durkheim) pa projektuar tek ato gjykimet vlerore e morale të sociologëve (Max Weber).
Kështu, për Sociologjiinë klasike nuk ka paraqitur problem studimi i së drejtës ligjore dhe qytetare, pasi që këto janë trajtuar në kontekste të sistemeve ligjore të shteteve dhe të drejtave qytetare që njihen nga shtetet. Sociologë si E. Durkehim, M. Weber dhe K. Marx, e të tjerë, në të vërtetë kanë teorizuar gjerësisht këto çështje duke i trajtuar të drejtat sociale të qytetarëve, Mirëpo, ata kanë ngurruar të përfshihen në teorizime për një temë, siç janë të drejtat e njeriut që kanë të bëjnë me individin që gëzon të drejta ngaqë është njeri dhe që ekzistojnë pavarësisht nëse njihen nga një instancë a jo, domethënë që janë parë si universale të ontologjisë njerëzore, pavarësisht kulturave të veçanta, që ekzistojnë më vete dhe pavarësisht nga qeveritë, shtetet dhe ligjet.
Megjithkëtë, ekzistimi i një sociologjie objektive (value-free) është vënë në dyshim nga teoricienët. Nuk mund të mohohet se shumica e sociologëve janë liberalë politikë që zgjedhin temat në varësi prej përkushtimeve ideologjike dhe vlerave, dhe qëllimet e hulumtimit të të cilëve kanë të bëjnë me prodhimin e dijes që ndihmon të përmirësohen probleme të ndryshme shoqërore, posaçërisht ato që kanë të bëjnë me klasat dhe grupet e nënshtruara. Është evidente se në të shumtën e herave studiuesit e të drejtave të njeriut në përgjithësi priren të jenë mbrojtës të fortë të të drejtave si kornizë normative për një rend shoqëror.
Duke pasë parasyshë këto problematizime, edhe në Sociologji ka një prirje që çështja e të drejtave të njeriut të shtrohet si temë për studim sociologjik, për aq sa kjo temë mund të jetë objekt studimi për Sociologjinë me metodat e saj. Një nga kontribuesit më të hershëm në këtë drejtim është sociologu Bryan S. Turner, një artikull i të cilit në vitin 1993 i ka dhënë një vend të pranuar temës së drejtave të njeriut në Sociologji që ka rezultuar në njohjen e fushës e cila është quajtur Sociologji e të drejtave të njeriut.[1]
Por, a ka qenë pengesë për Turnerin sociolog problemi i fondacionalizmit në rrugën e tij drejt themelimit të Sociologjisë së të drejtave të njeriut? Në të vërtetë, Turneri nuk e sheh fare të nevojshme tejkalimin e fondacionalizmit si parakusht që Sociologjia të teorizojë mbi të drejtat e njeriut. Përkundrazi, Sociologjia e të drejtave që e propozon ai ka të bëjë me një nocion fondacionialist për të drejtat, e jo konstruksionits.
Atëherë, cili është fondacioni ose themeli i të drejtave për Turnerin? Ky teoricien niset nga një realitet faktik dhe vëren se kudo qeniet njerëzore janë të brishtë (frail) ose të rrezikuar (vulnerable) nga natyra dhe ekzistojnë në marrëdhënie të pasigurta me botën shoqërore (institutional precariousness). Me fjalë të tjera, njerëzit gjenden në situata e pozita në të cilat qenia e tyre, pra integriteti trupor është i kërcënueshëm e kërcënohet nga natyra, domethënë mungesa, sëmundjet, rreziqet, mplakja e dobësimi, si dhe nga shoqëria, domethënë organizimi dhe institucionet shoqëror. Ky fat është e përbashkëta universale e njerëzimit. Me këtë argument, Turneri vë bazat për një pikëpamjeje universale të ontologjisë njerëzore dhe për një rrëfenjë të madhe (grand narrative) në lidhje me të drejtat, duke sfiduar kështu relativizmin kulturor dyshues ndaj universaleve dhe rrëfenjave të mëdha. Një teori e tillë sociologjike mbi të drejtat e njeriut bazohet në realitetin faktik të natyrës së rrezikuar të qenies njerëzore dhe të pasigurisë së realitetit social.
Ekzistenca e qenieve njerëzore në një gjendje që i ekspozon ato ndaj rreziqeve dhe kërcënimeve i bën njerëzit të varur e të ndërvarur nga të tjerët. Teoria sociologjike e të drejtave të njeriut heton mënyrat përmes të cilave njerëzit, më saktë shoqëritë, ndërtojnë institucione të cilat e zbusin brishtësinë ose të tjera që e shfrytëzojnë atë.
Një analizë e tillë e shoqërisë do të shikonte, ta zëmë si ilustrim, në skllavërinë si një institucion par excellence që shfrytëzon gjendjen e pasigurtë dhe pozitën e pavolitshme të një kategorie njerëzish për t’i privuar ata nga liria. Këto institucione kanë për bazë vlera të caktuara sipas të cilave rregullojnë marrëdhëniet ndërnjerëzore. Në shembullin tonë, vlerat e skllavopronarisë kanë të bëjnë me perceptimin e kategorive njerëzore të definuara si “të tjerët” jo vetëm si të pabarabartë, por, për më tepër, si qenësisht të ndryshme nga “ne”, e që nënkupton dehumanizimin e “të tjerëve”. Ky është një ilustrim i skajshëm i një marrëdhënie ndërnjerëzore që nuk bazohet në ndonjë parim etik. Shembuj të tjerë të marrëdhënieve joetike ndërmjet njerëzve janë të gjitha ato marrëdhënie në të cilat individët a grupet nuk pranojnë njëri-tjetrin si barabartë të vlefshëm për nga vlera morale e tyre, pra për nga të qenit njeri.
Nga ana tjetër, shoqëritë kanë krijuar institucione që e mbrojnë njeriun nga pasiguritë e mjedisit natyror që e rrethojnë (sëmundjet, invaliditeti, etj.), si edhe nga pasiguritë e mjedisit shoqëror, si institucionet shoqërore të pushtetit dhe dominimit (familja, shteti, etj), që në një mënyrë a tjetër kërcënojnë individë a grupe të caktuara njerëzore. Nga kjo ka dalë edhe ideja se njerëzit kanë të drejtë në siguri e mbrojtje, ose me fjalë të tjera, diskursi për të drejtat e njeriut dhe mekanizmat, sistemet kombëtare, e regjimet ndërkombëtare që i mbrojnë ato.
Për të përmbledhur, ardhjen e të drejtave të njeriut Turneri e shpjegon sociologjikisht përmes brishtësisë njerëzore dhe kërcënimeve institucionale. Më tutje, autori merr në konsideratë edhe aftësinë morale të qenieve njerëzore për empati kolektive si kontribues në lindjen edhe zhvillimin e diskursit për të drejtat e njeriut, sipas së cilit njerëzit në pozita relativisht më të mira ndërtojnë institucione të cilat u japin siguri të dobëtve, si dhe vetë atyre, pasi që as ata nuk kursehen nga gjendja ontologjike e pasigurisë dhe brishtësisë njerëzore, së paku me siguri jo nga mplakja dhe vdekja.
—–
[1] Bryan S. Turner, “Outline of a theory of human rights” [“Skicë për një teori të të drejtave të njeriut”], 1993.
