Adorno
Gjithë vuajtja, mjerimi, dhuna, të cilat njerëzit ua kanë shkaktuar njerëzve, kanë qenë gjithnjë të lidhura me nocionin ‘e tjetrës’ – hebrenjtë, zezakët, gratë, azilantët, disidentët, komunistët, etj. (Beck, Risikogesellschaft, 7)
Strategjia për zhdukjen e hebrenjve në Europë, që u zhvillua përgjakshëm gjatë shumë shekujve, e që ka një prejardhje paramesjetare, u kurorëzua me Holocaust-in. Ishte kundërsemitizmi i modernes, që, me ndihmën e shkencës dhe armatës, ishte shndërruar në një kreaturë vdekjeprurëse dhe shoi miliona jetë njerëzore. Gjenocidi modern u shpërfaq si një tërbim shkatërrues i kontrollueshëm, i cili kishte vënë në shërbim të krimit gjithë potencialin e tij dituror dhe ushtarak. Njeriu, pra, po e përdorte teknikën dhe shkencën për të mënjanuar çdo heterogjenitet në botën e tij. Çdo faktor pengues i ideologjisë së tij për një shtet-një-komb-një-kulturë duhej të asgjësohej, dhe të tillë, pengues, dukeshin hebrenjtë. Dihotomia rregulli-kaosi përmes pretekstit ‘jude’ veç kishte siguruar arsyetimin, asimetrinë mes rojtarëve dhe shkatërruesve të rregullit, harmonisë. Diktatura e krijuar, e cila më vonë ‘tjetrit’ ia mohonte të drejtën për të jetuar, tregoi se ‘jude’ mund të ishin gjithë të tjerët. Polakët, francezët, britanikët, rusët, të gjithë që kishin luftuar kundër diktaturës naziste, ishin armiq, dhe me këtë njëkohësisht shiheshin si shkatërrues të vizioneve naziste mbi rregullin. Në shërbim të këtyre vizioneve, pra për t’i nënshtruar, shfrytëzuar dhe zhbërë të tjerët, politika kishte instrumentalizuar dhe bashkuar gjithë energjitë e dijes, teknikës, moralit dhe religjionit. Kjo karakteristikë: Çrrënjosja dhe vrasja masive, barbaria, si opozicion i Rregullit dhe i qytetërimit, paraqet anën inhumane të Modernes, humbjen e kuptimit të saj.
Do të mund të dyshohet se nuk është e mundur një ndarje definitive nga modernia, apo, siç mendon Habermas-i, se ajo paraqet ende një projekt të papërfunduar, por pas Auschwitz-it çdo ide e tillë ka një shije regresioni në vete. Tymi që është ngritur nga dhomat e gazit të Auschwitz-it, është argumenti më i mirë kohor se ne patjetër duhet t’i ndajmë njëherë e mirë atë që ka ngjarë para tij dhe atë që ngjau më pas. Numri i vrasjeve që kanë ndodhur në 25 vjetët e fundit në Bosnjë, Kosovë, Ruandë e Botën arabe është vetëm një përsëritje e përafërt e masakrave që kanë bërë nacistët gjatë Holocaust-it. Për këtë arsye, krimet e Luftës së Dytë Botërore paraqesin të ashtuquajturën ngjarje makrohistorike, që është e domosdoshme për një ndërrim epoke. Është kështu, sepse me Holocaust-in ka ndodhur edhe një ndërrim në psikën njerëzore, shënjuesi i të cilit ishte në mënyrë absolute pikërisht Auschwitz-i. Paul Celan-i, në poezinë e tij të pavdekshme Todesfuge (Celan: Gesammelte Werke. Bd. 1., 42), në lidhje me këto tmerre ka shkruar: Der Tod ist ein Meister aus Deutschland (Vdekja është mjeshtër nga Gjermania). Ndërsa autori i vargut që thotë se pas Auschwitz-it është barbare të shkruash ende lirikë, Adorno, në librin e tij Negative Dialektik (Adorno, Theodor W.: Gesammelte Werke. Bd. 6. Negative Dialektik. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1998. fq. 354) thotë:
Termeti i Lisbonës kishte arritë të shëronte Voltaire-in nga Theodizee-ja e Leibnitz-it, dhe katastrofa e kapshme e natyrës së parë në krahasim me të dytën, shoqëroren, që i largohet imagjinatës njerëzore, duke përgatitur nga e keqja e njeriut ferrin real, ishte më e vogël.
Më vonë, i ndikuar nga poezia e Celan-it, Adorno e kishte kthyer edhe një herë në mendje vargun mbi barbarinë e të shkruarit lirik, që e kishte shkruar dikur dhe në veprën e tij Notizen zu Literatur shprehet:
Vargun që thotë se pas Auschwitz-it është barbare të shkruhet lirikë, nuk dua ta zbus: negative në të është vetëm impulsi që i jep shpirt letërsisë së angazhuar. Pyetja e një figure nga ‘Morts sans sépulture’ se ‘A ka kuptim të jetohet kur ka njerëz që të godasin derisa të të jenë thyer eshtrat e trupit?’ është po ashtu edhe pyetja nëse arti thjesht duhet të ekzistojë? Mos vallë regresioni shpirtëror në kuptim të letërsisë së angazhuar po ndodh si rezultat i vetë regresionit të shoqërisë? […] Stërmasa e vuajtjes nuk duron harrimin. (Adorno: Poaty, Bd. 11, 422)
Ndërsa rreth negativitetit absolut ai thotë se Auschwitz-i qëndron përballë çdo pozitiviteti të të menduarit, dhe se ky pozitivitet ngjan në një padrejtësi që u bëhet viktimave të tij. Një pozitivitet i tillë, sipas Adornos, është një tendencë afirmative që mbështetet në kuptimin imanent të këtij konstruksioni ideologjik, i cili i kontribuon negativitetit absolut duke mundësuar që ai të bëhet një princip real deri në vetëshkatërrimin e shoqërisë.
Me vrasjen e miliona njerëzve nga administrata, vdekja është bërë diçka që s’ka qenë kurrë. […] Individi shpronësohet nga gjërat e tij fundit të varfërisë së tij. Ngaqë në kampet e përqëndrimit nuk ka vdekur individi, por ekzemplari, duhet të numërohet edhe vdekja e atyre që i ikën asaj. Gjenocidi është integrimi absolut, që përgatitet gjithkund ku asgjësohen njerëzit […] Auschwitz-i vërteton thënien filozofike për identitetin më të pastër se vdekja. (ND, 355)
Në librin e tij Teoria estetike, Adorno shprehet përfundimisht rreth domosdosë së një kuptimi te ri të letërsisë dhe artit në të gjitha periudhat e historisë së zhvillimit njerëzor, mu për faktin se Vuajtja, sipas tij, paraqet faktorin kuptimdhënës: Tevona, çka do të ishte arti si historiografi, po të shkundte nga vetvetja kujtesën e vuajtjes së akumuluar?, pyet Adorno-ja dhe angazhohet për një liri të krijimtarisë artistike, e cila do të zhvillohej mbi themelet e një lirie pa kushte.
Të dy luftërat botërore, por dhe luftërat regjionale më vonë, kanë vërtetuar se Arsyeja e modernes është një arsye totalitariste. Ajo na ka mësuar se ekzistenca e njeriut është një prani e kufizuar e gjeneratave njerëzore, të cilat kanë të drejtë për përparim dhe zhvillim origjinal. Jo përkryerja, apo thënë më mirë parimi i saj, por e papërkryera duhet të dëshmojë për kufizueshmërinë e ekzistencës njerëzore, duke na ruajtur ne me këtë akt nga ideja për përkryerje e modernes. Në zhvillimin dhe ndërtimin e botës ne duhet po ashtu të jemi ne gjendje të lëmë pa prekur edhe gjëra apo hapësira të lira e të papërkryera, në mënyrë që të dëshmojmë kufizueshmërinë tonë në kohë dhe hapësirë.
Autori është ligjërues i Letërsisë se re gjermane në Universitetin e Dortmundit
