A mund të jetë popullizmi i mirë për demokracinë?

Artikulli origjinal i botuar në The Guardian

Të gjithë duket se pajtohen se demokracia është në rrezik. E habitshmja është se sa nga miqtë e saj të zakonshëm kanë ardhur në gjendjen që t’i kenë frikë vetë demokracisë – ose mbase të kenë frikën që populli i një vendi, i përflakur nga pasionet e ngushta, rrezikon ta kthejë politikën në sport të përgjakshëm e të pashije, duke vënë përballë Popullin kundër Demokracisë, sipas fjalëve tronditëse të titullit të librit të fundit të Yascha Mounk.

Vëzhguesit kanë shqetësime të kuptueshme për programet politike që janë në mënyrë alarmuese iliberale, e megjithatë dukshëm demokratike, për faktin se shumica e qytetarëve i mbështesin ato. Në Poloni e Hungari, partitë qeveritare të zgjedhura në mënyrë demokratike sulmojnë imigrantët myslimanë për shkak të shkatërrimit të identitetit të krishterë. Në Filipine, presidenti Rodrigo Duterte qeveris me grusht të hekurt, duke u zotuar se do t’i çojë drogaxhinjtë në morgje, e jo burgje.

Të gjitha demokracitë moderne mbahen pas pohimit të sovranitetit popullor – në premisën se të gjitha qeveritë legjitime marrin jetë nga pushtetit i popullit dhe në njëfarë mënyrë i nënshtrohen vullnetit të tij. Megjithatë, kur shumica dërrmuese e popullit të një vendi mbështet furishëm politika të tilla që për një kritik mund të jenë të neveritshme, shumë liberalë, madje edhe demokratë të betuar, tërhiqen të tmerruar.

Kështu ngritet mundësia e një paradoksi të dhimbshem: që “demokracitë marrin fund kur janë tepër demokratike”. Ashtu konkludonte një shkrim i vitit 2016 nga analisti politik Andrew Sullivan, që ringjall argumentin e bërë dy breza më parë nga Samuel Huntingon (në raportin e vitit 1975 të quajtur Kriza e Demokracisë, që doli pas revoltave ndërkombëtare të studentëve në vitet 1960).

Madje edhe akademikja e majtë Chantal Mouffe, e cila për një kohë të gjatë ka përkrahur konfliktin popullist si thelbin e “demokracisë radikale”, duket e merakosur nga ngjarjet e fundit: “Demokracia e cila funksionon si duhet – me konflikt, por ku njerëzit pranojnë ekzistencën e kundërshtarëve – nuk rivendoset lehtë,” i tha ajo së fundmi një intervistuesi, duke gjestikuluar nënkuptueshëm drejt tolerancës, njërës prej normave më të rrezikuara liberale në kontekstin aktual: “Nuk jam aq optimiste.”

Ngjarjet e fundit mund të duken bukur jopremtuese, por frika rreth demokracisë nuk është ndonjë risi. Në zenitin e demokracisë së drejtpërdrejtë në Athinën e lashtë, në shekullin e pestë p.e.s., një kritik e quajti “absurd i pastër” – dhe kështu i dukej shumicës së ekspertëve politikë që prej Aristotelit te Edmund Burke, që e konsideronin demokracinë “gjënë më të paturpshme në të gjithë botën”. Siç paralajmëronte një prej baballarëve të Amerikës John Adams,“s’ka pasur ndonjëherë demokraci që të mos ketë bërë vetëvrasje”.

Për gati 2000 vjet, shumica e teoricienëve politikë perendimorë u pajtuan me Aristotelin, Burke-in dhe Adams-in: askush nuk mund të imagjinonte seriozisht avokimin për demokracinë si formë ideale të qeverisjes. Vetëm në fund të shekullit 18-të, gjatë Revolucionit Francez, demokracia u rishfaq si ideal politik modern.

Që atëherë, kryengritjet e revoltat popullore në emër të demokracisë janë bërë tipar i shpeshtë i politikës globale. Duhet të theksohet: këto revolta nuk janë defekte fatkeqe në marshimin paqësor drejt një shoqërie më të drejtë; ato përbëjnë zemrën dhe shpirtin e demokracisë moderne si realitet të gjallë.

Ka një tregim të njohur: thua se e rënë nga qielli, një turmë derdhet në sheshin e qytetit ose mblidhet në një miting të mbajtur nga një orator magjepsës, që të protestojë kundër institucioneve të urryera, të shprehë zemërimin ndaj tradhtive të klasës qeverisëse, të marrë nën kontroll hapësirat publike. T’i etiketosh këto momente të shpeshta shqetësuese të lirisë kolektive “populliste”, në sensin pezhorativ të fjalës, do të thotë të keqkuptosh tiparin themelor të projektit demokratik modern.

Megjithatë, këta episodë të vetë-pohimit kolektiv janë gjithnjë të momentit dhe nga ana e tyre shpesh provokojnë reagime të ashpra politike. Trazirat politike që ato krijojnë janë në kundërshti me nevojën për një formë më të qëndrueshme e paqësore të pjesëmarrjes kolektive. Kjo është një prej arsyeve pse shumë demokratë modernë janë përpjekur të krijojnë insititucione përfaqësuese që, në njërën anë, të mund të shprehin – përmes mbrojtjeve liberale të lirisë së fesë, asaj të shtypit dhe të drejtave civile të pakicave – e në anën tjetër të zbusin vullnetin e një populli sovran.

Prandaj filozofi i madh francez Condorcet propozoi më 1793 që të krijohej një formë e re, indirekte e vetëqeverisjes, duke i lidhur asambletë lokale me qeverinë kombëtare. “duke rrënjosur përfaqësimin në demokraci,” siç e thotë miku i Condorcet-së Tom Paine, populli mund të ushtrojë pushtetin si drejtpërdrejt, në asambletë lokale, ashtu edhe indirekt, duke ua besuar disa prej pushteteve të tyre përfaqësuesëve të zgjedhur.

Nën presionin e ngjarjeve mes luftës civile, një tjetër demokrat i flaktë francez, Robespierre, shkoi edhe më larg duke trumbetuar nevojën për diktaturë të përkohshme – pikërisht për të ruajtur mundësinë e ndërtimit të një forme më të qëndrueshme të demokracisë përfaqësuese pasi të ishin mposhtur armiqtë e saj dhe rendi dhe ligji të rikthehej.

Megjithatë, kishte diçka që s’shkonte me këto përpjekje për të vendosur demokracinë në peshore. Posaçërisht në kombe të mëdha si Franca dhe SH.B.A-të, institucionet përfaqësuese – dhe, edhe më keq,  regjimet diktatoriale që pretendojnë mandate popullore – rrezikojnë pashmangshëm që të frustronjë çdokë që shpreson të luajë rol më të drejtpërdrejtë në vendim-marrjen politike.

Kjo do të thotë që projekti demokratik, i lashtë e modern, në thelb është jo i qëndrueshëm. Premtimi modern i sovranitetit popullor, vazhdimisht i frustruar, prodhon orvatje të përsëritura për të kërkuar pushtetin kolektiv të popullit. Po u pëlqeu vëzhguesve rezultati i përpjekjes së tillë, mund ta përshendesin si rilindje të shpirtit demokratik; në të kundërt, ata janë të prirur t’i mënjanojnë këta episodë të vetë-deklarimit kolektiv si sundim të turmës apo popullizëm të përçartur.

Edhe pse konsensusi i pasluftës së dytë botërore rreth kuptimësisë dhe vlerës so institucioneve demokratike liberale duket më i brishtë se kurrë – sondazhet tregojnë se besimi në përfaqësuesit e zgjedhur rrallë ka qenë më i ulët – demokracia si mospajtim i furishëm lulëzon në shpërthime të ndezura e të vrullshme të zemërimit ndaj elitave të veçuara dhe armiqve të turbullt.

Është me rëndësi që me mprehtësi të dallohet demokracia prej liberalizmit – dy fjalë të mveshura me vlerë të cilat në vitet e fundit janë bërë pothuajse të shkrira dhe të ngatërrueshme me njëra tjetrën, veçanërisht në veprat e shkencëtarëve socialë dhe analistëve politikë perëndimore të cilët brengosen se demokracia liberale perëndimore, dikur “toka e premtuar”, është bërë “armiku” në vendet si Hungaria.

Ndryshe nga demokracia, “liberalizmi” është prurje relativisht e vonshme në leksikonin tonë politik. Në Europë, ky term u përdor gjërësisht së pari në shekullin e 19-të nga teoricienë të ndryshëm politikë dhe burrështetas në Francë, Gjermani dhe Itali, të cilët kishin pikëpamje të njejta sa i përket tmerreve nga gjakderdhja e Revolucionit Francez, por ndryshonin sa i përket pikëpamjeve pozitive.

Demokracia moderne poashtu nuk ka lidhje të domosdoshme me liberalizmin. Flamurtarët protestanë të sovranitetit popullor në shekullin e 16-të u thirrën në të me qëllim që të rrëzonin sundimtarët me të cilët kishin mospajtime fetare: “Nuk qe liria fetare ajo që kërkonin, por eliminimi i feve të gabuara,” siç kishte thënë historiani Edmund Morgan më 1988.

Çfarë është e qartë sot është se përderisa demokracia mund të ketë përkrahje të gjerë, në formën e saj liberale ajo është ideologji e dërrmuar. Siç vëren shkencëtari social William Galston: “Pak udhëheqës e lëvizje në Perëndim guxojnë të sfidojnë vet idenë e demokracisë. Nuk ndodh kështu me liberalizmin, i cili përballet me sulme të mëdha.” Pasojë e kësaj është ngritja e lëvizjeve popullore ku shumica e qytetarëve të zakonshëm përqafojnë një koncept të ngushtë të solideratitetit dhe tubohen rreth një udhëheqësi që pretendon të misherojë vullnetin e një komuniteti të tillë të izoluar.

Pasojë tjetër ka qenë rigjallërimi i anktheve tradicionale rreth demokracisë dhe rreziqeve të saj të dukshme, sikurse në Mbretërinë e Bashkuar dhe në Shtetet e Bashkuara. Në fund të fundit, pse duhet që t’i besojmë fatin e Tokës një numri të madh të qytetarëve të rëndomtë, aq të pamend sa të mbështesin politika vetëshkatërruese dhe udhëheqës dukshëm të paaftë?

Shumica e autoriteteve të lashta e shanin demokracinë në Athinë. Platoni, mbase shkrimtari më i adhuruar i lashtësisë dhe dikush që jetoi nën sundimin demokratik në shekullin e katërt p.e.s., kritikonte besimet e rreme që mbizotëronin në qytetin e qeverisur nga opinion public, e jo nga dija e vërtetë dhe vajtonte “pafytyrësinë, anarkinë, rrugaçërinë dhe paturpësinë” që ato besime përligjnin. Historiani Tukididi [Thucydides], tjetër qytetar i Athinës demokratike, që shkroi kronikën e Luftës së Peleponezit me Spartën që mori fund me disfatën e Athinës më 404, për këtë rezultat katastrofal faktikisht fajësoi pushtetin e qytetarëve të zakonshëm të Athinës dhe prirjen e tyre për t’u  manipuluar nga oratorët rrenacakë.

Falë kritikave të tilla – si dhe zhvillimeve politike që pasuan, që prej Perandorisë maqedonase të Aleksandrit të Madh deri te monarkitë moderne europiane që pretendonin të drejtën hyjnore për të sunduar – për shumë kohë, askush nuk u interesua fort për sistemin politik athinas, e as për demokracinë si formë të qeverisjes.

Demokracia athinase vërtet nuk vlerësohet me standardet moderne liberale: në zenitin e saj në shekujt pesë dhe katër p.e.s., nuk zgjidhte shumicën e qeverisë së saj përmes zgjedhjeve; as nuk mbronte të drejtat e njeriut të qytetarëve të saj, meqë i mungonte çfarëdo nocioni i të drejtave të tilla; e as nuk kishte pushtete themelore të polisit athinas të mishnuara në një dokument të shkruar të gjithmbarshëm.

Ajo çfarë kishte Athina ishte një komunitet ku nga secili qytetar pritej që të merrte pjesë në jetën politike të qytetit – dhe atë shumë më aktivisht se sa në cilëndo demokraci moderne. Në kulmin e demokracisë në Athinë, një asamble qytetarësh e hapur për të gjithë, mblidhej së paku 40 herë në vit. Të gjithë postet politike mbaheshin prej qytetarëve të zakonshëm të përzgjedhur rëndom dhe të gjithë gjykimet ligjore në gjykatat e qytetit nxirreshin nga juri të mëdha qytetarësh të zakonshëm, poashtu të përzgjedhur rëndom. E gjithë kjo ngjau në një qytet bukur të madh tregtar që mbizotëroi botën e Mesdheut lindor për afro dy shekuj.

Këto institucione qenë pasojë e kryengritjeve popullore më 508 p.e.s., kundër trupave spartane që kishin pushtuar Akropolisin. Në vend se t’i nënshtroheshin pushtimit të huaj, qytetarët e zakonshëm të Athinës u mblodhën spontanisht te Akropolisi dhe rrethuan ushtrinë spartane. Iu deshën vetëm tre ditë që t’i përzinin spartanët – që do të thotë se kryengritja popullore kishte edhe njerëz edhe forcë në anën e saj.

Si pasojë, ngjau një shndërrim i plotë i institucioneve athinase dhe për herë të parë në histori u shfaq “demokracia”, si fjalë që përshkruan një regjim ku pushteti (kratos) qe në duart e qyetarëve të zakonshëm (demos). Këtej e tutje, të gjitha ligjet e Athinës duhej të miratoheshin në parlament, që tash hapej për të gjithë qytetarët, pa marrë parasysh sa të varfër. Edhe më i rëndësishëm qe përdorimi i shortit për shumicën e pozitave zyrtare dhe jurive, që asgjësonte përparësitë koruptive që jepeshin në zgjedhjet në sajë të pasurisë dhe emrit të familjës.

Me të fuqizuar kështu shumicën e varfër, akuzonin kritikët, parlamenti dhe oratorët demokratikë kishin krijuar në fakt një lloj tjetër tiranie – tiraninë kolektive të shumicës, një de facto shtet të mirëqenies që i ndante hise të parave dhe patronazhit qytetarëve të zakonshëm që mbushnin radhët e flotës perandorake dhe gjykatave e posteve pulike.

Për Platonin, problemi kyç ishte epistemologjik: shumica e njerëzve – “shumica” – nuk kishte njohuri në mendjet e tyre për të vërtetën dhe as ndonjë sens të qartë të drejtësisë. Demokracia korupton bile edhe qytetarët më intelegjentë duke i shtyrë që të banalizojnë politikat e tyrë në mënyrë që t’i kënaqin turmat e padishme. Kur mblidheshin “në asamble, gjykata, teatro, kampe ushtrie, apo çfarëdo takimi të përbashkët të turmës,” demosi athinas, tregon Platoni, “do të fajësonte disa prej gjërave që thuheshin a bëheshin, e do të lavdëronte të tjerat, që të dyja me tepricë, me bërtitje e duartrokitje; e përveç kësaj, gurët e vet vendi që i rrëthon, jehon dhe e dyfishon zhurmën e lavdërimit e fajit.”

Pas eklipsit të vetëqeverisjes së drejtpërdrejtë në botën e lashtë, ideja e demokracisë mbijetoi, pothuajse. Në Perëndim u përdor kryesisht si term arti, i përmendur nga studiuesit e ligjit përgjithëisht në dy përdorime kontradiktore. Në njërën anë, demokracia u bë sinonim për anarkinë e dhunshme: historiani romak Polybius thotë se “liria e tepruar dhe shthurja” e demokracisë, pashmangshëm “prodhon sundimin e turmës”, që të përmbyllë ciklin përmes të cilit të gjitha qeveritë duhej të kalonin, që prej më të mirës (monarkisë) te më e keqja (demokracia, e pastaj sundimi i turmës).

Në anën tjetër, Polybius gjithashtu argumentonte se demokracia ka një rol me potencial konstruktiv. Ai propozonte se regjimi më i qëndrueshëm politik është republika që kombinon në degë të ndërlidhura të tri format e pastra të qeverisjes (monarkinë, aristokracinë dhe demokracinë) që do të kontrollonin pushtetin e njëra tjetrës, duke i mundësuar republikës së mirërregulluar të lundrojë erërat e kohës “si barkë e manovruar mirë”.

Në shekujt më pas, u shfaq një traditë e mendimit republikan, e bazuar në shembullin e Romës së lashtë. Gjatë Rilindjes, disa teoricienë që punonin përbrenda traditës republikane propozuan me maturi që njerëzit e zakonshëm mund të luajnë një rol posaçërisht të dobishëm, sidomos si kujdestarë dhe ushtarë. Duke qenë se ishin xhelozë për lirinë e tyre, ata do të ishin spektatorë vigjilentë të sjelljes ekzekutive dhe administrative, roje të mbrapshtive. Vetë pasionet e popullit, të cilat mund të prodhojnë njëfarë esprit de corps, mund të shfrytëzohen gjithashtu për rritjen e fuqisë ushtarake të republikës. Duke ëndrruar rigjallërimin e lavdisë italiane të Rilindjes, Machiavelli ishte i etur të shfrytëzonte afshet popullore: “Ushtritë më të mira janë ato të popujve të armatosur,” e jo ato të mercenarëve të paguar.

Në të njejtën kohë, shkrimtarët republikanë prireshin të pajtohen që rreziku kryesor ndaj një kushtetute të përzier vinte nga elementi demokratik, për shkak të prirjes që të degjeneronte në dhunë dhe anarki. Marchiavelli tërhiqte vërejtjen që populli, me t’u lënë të bëjë si t’i teket, bëhët “promovues i shthurjes”. Republikani anglez Algernon Sidney, i ekzeketuar për shkak të pikëpamjeve tradhtare më 1683, mohoi të kishte qenë ithtar i demokracisë së pastër. Ashtu bëri edhe filozofi i Iluminizmit Montesquieu, i cili brengosej për “frymën e barazisë ekstreme” që e merrte me mend si tipike për demokracitë. Edhe në SH.B.A. madje, fill pas luftës kundër sundimit kolonial nga një monark i largët mes pohimesh të reja të zgjeruara të pushtetit të popullit, teoricienët politikë e morën shtruar idenë e demokracisë.

Në këtë kontekst, shkrimet politike të Jean-Jacques Rousseau-it shkaktuan tronditje. Kryesorja qe mënyra e guximshme si e ripërkufizoi sovranitetin në kushtet e demokracisë. Para Rousseau-it, “sovraniteti nënkuptonte dhunën, perandorinë dhe zotësinë për të komanduar. Pas tij, sovraniteti përkufizonte jo pushtetin e monarkëve, por pushtetin legjitim të popullit. Fill pas Revolucionit Francez, ai u mor si profet, për shkrimet sikurse kjo nga Emile, i botuar së pari më 1763: “Të mëdhenjtë bëhen të vegjël, të pasurit të varfër, monarku bëhet nënshtetas; a janë goditjet e fatit aq të rralla sa të mendosh se je i përjashtuar nga to? Po i afrohemi gjendjes së krizës dhe shekullit të revolucioneve.”

Gjatë verës së vitit 1792, militantët e frymëzuar nga Rousseau argumentonin se pushteti politik i kuptuar si duhet, i përket as mbretit as ndonjë grupi të largët të përfaqësuesve të zgjedhur, por popullit që organizohet në lagjet lokale, ku ata mund të diskutojnë kokë më kokë fatin e tyre të përbashkët. Ngjarjet zunë majë më 10 gusht 1792, kur shumica e këtyre asambleve lokale erdhi në përfundim se vetëm revolta e armatosur do të siguronte që populli francez është vërtet sovrani. Në mesnatë, ata shtinë në dorë sheshin e qytetit; në mëngjes, sulmuan qarqet e mbretit në Pallatin Tuileries, edhe pse deri atëherë ai dhe familja e tij ishin larguar për të shpëtuar kokën.

Siç do të rikujtonte një dëshmitar i dhunës atë ditë: “Unë qëndrova… deri në katër pasdite, duke parë me sytë të gjitha tmerret që po bëheshin. Disa prej burrave po bënin ende kërdinë; të tjerë po prenin kokat e të vrarëve; gratë, pa kurrfarë ndjenje turpi, po bënin gjymtimet më të pahijshme mbi trupat e vdekur prej të cilëve këputnin copa mishi që i mbanin lart ngadhnjyeshëm … Me të rënë nata u nisa për Versailles … [dhe] kalova Pont Lous Seize, që ishte mbuluar me kufoma të zhveshura të burrave tashmë të kalbur nga nxehtësia e madhe.”

Faza demokratike më radikale e Revolucionit Francez filloi pra me një karneval mizorish. Sidoqoftë, dhuna çeli një botë të re të mundësive politike. Për herë të parë që pas Athinës së lashtë, demokracia e drejtpërdrejtë u bë qëllim konkret kolektiv– të paktën në mendjet e njerëzve të thjeshtë që vërshonin rrugëve me mushqeta e heshta në dorë.

Kjo kryengritje solli shpërbërjen e Parlamentit Francez, thirrjen e konventës kushtetuese dhe ekzekutimin publik të mbretit pas një gjyqi sa për të qenë. Konventa i mundësoi Condercet-it të draftojë kushtetutën e parë demokratike në botë. Por ajo nuk u zbatua ndonjëherë – puçi jakobin e detyroi Condorcet-in të fshihej, si dhe solli sundim prej terrori, të cilin udhëheqësi jakobin Robespierre-i e quajti të domosdoshme për të mbrojtur demokracinë e sapolindur prej armiqve të shumtë, të huaj e francezë.

Në vjeshtën e vitit 1793, me një urdhër nga Parisi, rekrutët e republikës së re i hynë një furie vrasëse në Vendee që vrau rreth 250000 njerëz, shumica prej tyre të pafajshëm, gra e fëmijë. Revolucioni Francez kishte ringjallur idenë e demokracisë – dhe prodhoi një hekatombë gjigande.

“Për këtë jam i sigurt,” deklaronte Burke, “se në demokraci, shumica e qytetarëve janë në gjendje të ushtrojnë shtypjet më mizore ndaj pakicave.” Pas Revolucionit Francez, brengat e tij u shprehën edhe prej konservatorëve të vetëshpallur “liberalë”.

Të frikësuar nga turmat e armatosura dhe nga mundësia e sundimit të turmës, kushtetuta amerikane u krijua shprehimisht jo që të fuqizojë qytetarët e zakonshëm, por “aristokracinë e natyrshme”. Siç shpjegonte Benjamin Rush, nënshkrues i Deklaratës së Pavarësisë: “I gjithë pushteti rrjedh prej popullit” – por ky pushtet nuk ushtrohet prej popullit: “Ata e posedojnë atë vetëm në ditët e zgjedhjeve. Pas kësaj, është pronë e qeveritarëve të tyre, e as mund ta ushtrojnë a ta rimarrin, përveç në rast abuzimi.”

Deri në këtë ditë, SHBA-të mbesin demokraci me shumë të meta. Ende kanë kolegjin zgjedhor të krijuar për të frenuar shumicat. Ende ka senatin që garanton pabarazinë e përfaqësimit politik. Ende është një skenë e betejave të ashpra për të drejtën e votës.

Prapë se prapë, ky paragjykim i qëmotshëm amerikan ndaj demokracisë u shndërrua gati menjëherë fill pas Revolucionit Francez, në një shpërthim po aq të zjarrtë të entuziazmit amerikan për demokracinë. Mes entuziastëve qe Thomas Jefferson i cili, më 1800, solli në pushtet partinë e tij Demokratike Republikane dhe në këtë mënyrë solli demokracinë – të paktën si fjalë – në leksikonin amerikan.

Një gjeneratë më vonë, Andrew Jackson, udhëheqësi i parë i madh demokratik në Amerikë – ose, demagogu, sa për të përdorur termin e lashtë grekë për artin e një lideri të tillë – u bë presidenti i parë plebeshitar amerikan, i mbrujtur me autoritet perandorak në sytë e përkrahësve të tij më të flaktë. Ai qe, në fund të fundit, i vetmi përfaqësues i zgjedhur nominalisht nga i gjithë kombi (natyrisht, përveç grave, skllevërve ose amerikanëve vendas – demokracia në Amerikë në ditët e Jackson-it ishte çështje e të bardhëve).

Jackson-i provoi dhe dështoi që të eliminonte kolegjin zgjedhor. Kufij të tillë këmbëngulës ndaj demokracisë në SHBA ishin paradoksalisht arsyeja pse ishin vendi i parë që solli në jetë popullizmin, si fjalë ashtu edhe si fenomen. Që prej 1892 deri më 1896, Partia e Popullit luajti rol madhor politik në disa pjesë të SHBA-ve.

Po në atë kohë, Woodrow Wilson-i, me gjasë flamurtari më i flaktë i demokracisë i vendit, kritikoi lëvizjen populliste dhe në vend të saj ofroi një vision të ri të sistemit demokratik. Një shkencëtar politik që do të bëhej presidenti i 28-të, Wilson-i e mendoi thellë kuptimin e demokracisë, jo vetëm në SHBA, por në historinë e botës, që për të shënonte shkallën me të lartë të evolucionit njerëzor. Në letrat e tij private, pasi hodhi poshtë konceptimet europiane të demokracisë si primitive dhe të koruptuara nga konflikti i klasave, ai përkufizoi demokracinë moderne “me më së paku fjalë” si “qeveri të opinionit popullor”.

Siç pranon kalimthi Wilson-i, në praktikë demokracia gjithmonë nënkupton “shumicën që udhëhiqet prej disave: mendjet e disave të disciplinuara përmes bindjes, dhe masat e njerëzve të shkolluar e të dirigjuar permes bindjes”. Me fjalë të tjera, vizioni i vetëqeverisjes i Wilson-it i afrohet më shumë “aristokracisë natyrore” të Adams-it se sa sovranitetit popullor për të cilin luftuan revolucionarët francezë dhe popullistët amerikanë.

Sipas Wilson-it, këtu gjejmë një dykuptimësi thelbësore në zemrën e demokracisë liberale moderne. Në teori, i tërë pushteti rrjedh prej popullit – por në praktikë, kanali më i vërtetë i shpresave të popullit do të jetë zyrtari më i lartë i zgjedhur prej tij kur ai ka përkrahjen e “opinionit publik”.

Sido që të jetë, pati probleme me përdorimin e opinionit publik nga Wilson-i. Pikëpamjet mund të ndryshojnë shpejt, e madje edhe një orator bindës si Wilson-i nuk mund të sigurohej në i kishte bindur bashkëqytetarët njëherë e përgjithmonë. Edhe më keq – siç vëren Walter Lippmann në studimin e tij Opinioni Publik të vitit 1922,– në një ambient politik të ndërlikuar, ku vetëm copëzat e e palidhura të informacionit janë në dispozicion për qytetarin e rëndomtë, në praktikë qe gati e pamundur që opinion i publikut për çfarëdo çështje të momentit të ishte o bindës o i logjikshëm.

Lippmann përdori si mbishkrim figurën e mbinjohur të Platonit për banorët e shpellës të magjepsur me hijet e tyre dhe pa dijeni për botën e jashtme. Shumica e njerëzve modernë, thotë Lippmann-i, janë të burgosur të hamendjeve të turbullta e të pashqyrtuara, të kredhur në jetët private në ndjekje të interesave personale, me kohë të kufizuar e me fare pak vëmendje për çështjet publike.

Konkluzioni i Lippmann-it paraqitet troç te Publiku Fantom [The Phantom Public]: “Individi nuk ka opinion për të gjitha çështjet publike. Ai nuk di si t’i drejtojë çështjet publike. Ai nuk di çfarë po ndodh, pse po ndodh, e çfarë do duhet të ndodhë. Nuk mund të paramendoj se si mund të dijë, dhe s’ka më të voglën arsye për të menduar ashtu, siç mendonin demokratët mistikë, se përbërësi i padijenive individuale në masa të njerëzve mund të prodhojë një forcë të vazhdueshme udhëzuese në çështjet publike.”

Më 1942, ekonomisti Joseph Schumpeter, i cili qe lindur në Moravi dhe rritur në Vjenë para se të shpërngulej në SHBA më 1932 për të ligjëruar në Harvard, përmblodhi me përpikmëri rezultatet e çuditshme të shkrirjes së besimit liberal demokratik në opinionin publik me metodat e marketingut të përsosura nga shkencëtarët bihejvioristë [që studiojnë sjelljet]. “Ajo me çfarë përballemi në analizën e proceseve politike,” shkruante ai, “është në masë të madhe një vullnet jo i vërtetë, por i fabrikuar.”

Në kohë e tij, veglat parësore të manipulimit të opinionit ishin reklamat dhe propaganda, të përshtatura sipas sondazheve të opinionit publik. Në kohën tonë, integriteti i opinionit publik kërcënohet edhe më tej nga fshehtësia e shumë aspekteve të vendim-marrjes ekzekutive dhe nga kontrolli gjithnjë e më i sofistikuar i informacionit prej shkencëtarëve bihejvioristë dhe tregtarëve të vëmendjes, të cilët janë në gjendje të përdorin teknologji të reja që me precizitet të paprecedentë t’i dërgojnë porosi audiencave të bindura.

Schumpeter-i argumentonte se roli parësor i popullit në demokracinë liberale qe dosido tejet i kufizuar: roli i tij qe “të prodhojë një qeveri, ose ndryshe një trup të ndërmjetëm i cili nga ana e tij do të prodhonte ekzekutivin kombëtar apo qeverinë … metoda demokratike është ai rregullim institucional për të arritur te vendimet politike ku individët fitojnë pushtetin për të vendosur përmes betejës garuese për votën e popullit.”

Me fjalë të tjera, demokracia moderne nuk qe sundimi i popullit sovran – në vend të kësaj, “demokracia është sundimi i politikan”, dikush i aftë për të komanduar opinionin publik dhe për të fituar zgjedhjet, pushteti i të cilit balancohet kryesisht nga nevoja e tij për t’u rizgjedhur dhe nga kërkesa që në rast humbjeje, të lërë postin në paqe.

Schumpeteri shkruante gjatë Luftës së Dytë Botërore, që kishte çuar në mobilizimin total të popullatës civile në të gjitha shtetet e përfshira në luftë. Në të gjithë botën, ky mobilizim i paprecedentë solli kasaphanën e 60 milionë njerëzve, shumica prej të cilëve civilë, e gjashtë milionë prej tyre hebrenj. Në SHBA, ajo shkaktoi rritje dramatike të pushteteve të shtetit administrative dhe të forcave të armatosura; gjithashtu, nxiti ngritje në perceptimin se është nevoja që vendimet dhe diskutimet politike të mbaheshin të fshehura nga publiku.

Përball fakteve të tilla, nuk është e habitshme pse Schumpeteri ishte pesimistë për sa i përket prospekteve politike, duke shprehur brengën se “demokracia socialiste përfundimisht mund të dalë një mashtrim edhe më i madh se sa demokracia kapitaliste ka qenë ndonjëherë.”

Megjithatë, përderisa zhvillohej Lufta e Dytë Botërore, ashtu siç kishte ndodhur gjatë Luftës së Parë Botërore, u shpërfaq një rigjallërim paradoksal i idealizmit demokratik, i frymëzuar nga pohimet e përtëritura të aleatëve se fitorja e tyre do të ndihmonte në krijimin e një bote “të sigurt për demokracinë,” ashtu siç kishte premtuar Wilson-i dy gjenerata më parë.

Pas tmerreve të të dy luftërave, shumë shpresuan që njerëzimi kurrë më nuk do të përdorë dhunë të shkallës së tillë industriale. Pas ca hezitimesh dhe me paralajmërime komprometuese, të ngjashme me ato që dëmtuan Ligën e Kombeve – mbi të gjithë, një përpjekje e vazhdueshme për të mbrojtur privilegjet perandorake dhe racore të fuqive të mëdha – fituesit ranë dakord të krijojnë një organizatë të re ndërkombëtare –  Kombet e Bashkuara – dhe të miratojnë një rend të ri parimesh globale – Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut (DUDNJ), të miratuar më 1948.

Është lehtë të minimizohet rëndësia e një dokumenti politik të nxjerrë pa qëllimin për të zbatuar noramat që deklaronte botërisht. Prapë se prapë, gjuha e deklaratës frymëzoi lëvizje të të drejtave të njeriut dhe paragrafi 21 shprehimisht pohon se “çdokush ka të drejtë të marrë pjesë në qeverinë e vendit të tij, drejtpërdrejt ose përmes përfaqësuesve të zgjedhur lirshëm”.

Këtu qëndron ironia e madhe e botës moderne: deri në ditët e sotme, në të gjitha regjimet ekzistuese, qoftë liberale, socialiste a nacionaliste, demokracia është pak a shumë mashtrim, madje edhe sipas kritereve të shtruara në DUDNJ dhe pikërisht siç kishte thënë Schumpeter-i.

Prapë se prapë, ky “mashtrim” gjithashtu përfaqëson një transformim epokal: në fillim të shekullit 21, ndryshe prej shumicës prej tyre në shekullin e 18-të, shumë pak regjime mund të sundojnë mbi popullatën me pandëshkueshmëri. Përkundrazi, pushtetarët e secilit regjim bashkëkohor që thirret në vlera demokratike, sado pak të realizuara, duhet që herë pas here të ballafaqohet me kërcënimin mondan që i paraqitet nga qytetarët e zakonshëm, sado të painformuar, që vihen në radhë para kutive të votimit për të ushtruar të drejtën e votës dhe kështu të kalojnë pushtetin, po zgjodhën ashtu, te një grup tërësisht i ri i udhëheqësve politikë.

Siç thotë historian John Dunn në konkluzionin e tij dispeptik pëor të saktë te historia e tij e demokracisë, “një botë ku besimi, nderimi e madje edhe besnikëria kanë ndërruar jetë dhe ku adhurimi personal rrallë zgjat” – përshkrim i zbehtë i asaj çfarë ka prodhuar fryma moderne demokratike.

Megjithkëtë, kjo është gjithashtu një botë ku ideali i demokracisë nderohet botërisht më shumë se kurrë më parë dhe ndonjëherë merret shumë seriozisht, për të mirë a për të keq.

Për shembull, në dhjetëvjeçarët që prej ratifikimit të DUDNJ më 1948, shumica e presidentëve dhe diplomatëve amerikanë kanë ndjekur gjurmët e Ëilson-it për të promovuar pritjet liberale demokratike në të gjithë botën – ndonjëherë nën kërcënimin e armëve – ashtu si regjimet komuniste përpiqeshin që njëkohësisht të shisnin versionin rival të “centralizmit demokratik”.

Kemi parë gjithashtu zgjedhjen e demagogëve që ngashnjejnë impulset më të thella të qytetarëve të zakonshëm, si dhe shfaqjen e partive politike fort armiqësore ndaj elitave të veçuara – edhe pse shumica e këtyre elitave mbajnë kontrollin e pushtetit dhe një pakicë tepër e pasur vazhdon të pasurohet dhe izolohet prej aksidenteve të fatit që përkufizojnë jetën e përditshme të 99 % të mbetur të popullatës së globit.

Mbase atëherë nuk është befasi që bota jonë, gati në secilin vend, të varfër a të zhvilluar, socialist a komunist, autokrat a liberal, ka qenë gjithashtu dëshmitare e një vargu kryengritjesh e protestash popullore, herë me vend e herë të kota, kur turma njerëzish të zakonshëm bashkohen për të kërkuar hise më të drejtë të pasurisë së përbashkët – dhe që të pretendojnë për vete një hise më të madhe në institucione më të vërteta demokratike. Këto revolta kundër elitave të veçuara janë të qenësishme për vitalitetin dhe mbarshmërinë e demokracisë modern – edhe për shkak që (dhe pikërisht sepse) ato sfidojnë stauskuonë, sado destruktive qoftë ajo sfidë.

Ka arsye të forta për të qenë mosbesues për atë se çfarë mund të prodhojë një popull që përpiqet të ushtrojë të drejtat e tij sovrane. Revoltat demokratike mund të sjellin pasoja perverse – njejtë mund të thuhet për zgjedhjet demokratike. Perkundër rreziqeve të dukshme, si Rousseau-i dhe Jefferson-i i drejtohen një maksime relevante në mbrojtje të besimit të tyre në qytetarët e zakonshëm: Malo periculosam, libertatem quam quietam servitutem – “Preferoj liri të rrezikshme se sa robërinë paqësore.” Është një moto e përshtatshme për këto kohë të errëta.

——–

James Miller është profesor i studimeve liberale dhe politikës dhe drejtor i fakultetit të gazetarisë kritike në New School në New York.

Përktheu: Bardhi Bakija