Ekskurs mbi demistifikimin e Historisë nga Friedrich Nietzsche
Historia si një substrat i fuqishëm që e përbën periudhën moderne, është një nga dimensionet filozofike ku Nietzsche e ndërtoi kritikën e tij shumë të ashpër, e që njëherit paraqet edhe momentin e kthesës së parë serioze të interpretimit dhe rivlerësimit të të gjithë modernitetit. Arsyeja pse Nietzsche është i pakompromis në rrënimin e tërë diskursit filozofik modern për historinë, është pikërisht fakti se e gjithë kjo filozofi nga Descartes-i e deri atëherë kur edhe kulmon me Hegel-in, nuk është asgjë tjetër vetëm se një sistem, i cili për të gjalluar përpin gjithçka. Pra, njeriu varet krejtësisht nga historia, sepse edhe vetë jeta e tij kuptimësohet vetëm brenda këtij dimensioni. Madje edhe Borges-i kur flet për letërsinë tregon sesi edhe ajo në këtë periudhë (modernen), ishte tërësisht në shërbim të historisë. Ai pohon se: “Padyshim një ndër gabimet më të mëdha, një ndër mëkatet e shekullit tonë është rëndësia që ne i japim historisë (…) duket se jetojmë vetëm në varësi të historisë” (J. L. Borges, Biseda, f. 34). Nëpërmes kësaj që vë në theks edhe Borges-i vjen në shprehje sesa gjithpërfshirës është ndikimi dhe të nënshtruarit ndaj historisë. Ç’është e vërteta Nietzsche është “…dakord që t’i shërbejmë historisë vetëm për aq sa ajo i shërben jetës” (F. Nietzsche, Mbi dobinë dhe dëmin e historisë për jetën, f. 3). Ai mendon se historia është e nevojshme për ne, po aq sa neve na duhet për t’mirën e jetës, por për diçka më shumë se kaq, Nietzsche është skeptik që historia është e duhura që mund të na shërbejë për mirë, sidomos kur kemi parasysh se ajo çdoherë ka si qëllim që jetët tona të realizohen vetëm brenda konditave që ajo na mundëson.
Historia është hapësira e vetme ku mund të kuptimësohet subjekti, kështu ishte kumti modernist mbi historinë. Emancipimi njerëzor, humanist realizohet në histori. Andaj, kjo është pikërisht ajo teprica e diturisë dhe e luksit që Nietzsche-n do ta bëjë që ta urrejë si të tillë. Nëpërmes kësaj teprice të diturisë historia insiston që të na edukojë/nënshtrojë dhe të na bëjë pjesë të diskursit të saj. Edhe Walter Kaufmann-i, pohon se si historia krijoi një fushë me dy pole antagoniste, ku njëri pol (i dobëti, i ligu) i cili në emër të historisë mohon jetën dhe poli tjetër (i forti), i cili nëpërmes kësaj është në kërkim të së bukurës. Kaufmann-i thotë: “Tek Lindja e Tragjedisë, Nietzsche thekson tmerret e historisë si sfidë që dërgon tek mohimi i jetës nga ana e të ligut, ndërkohë e udhëheq të fortin të krijojë të bukurën” (Walter A. Kaufmann, Nietzsche – Philosopher, Psychologist, Antichrist, f. 143).
Prandaj, përcaktimi i një rrjedhe të historisë në epokën moderne, me subjektin në qendër, do të nisë një proces të domosdoshëm dhe të pandalshëm universalist, i cili do të proklamojë në terma progresivistë një ardhmëri të ndritur në ardhje. Ky ideologjizim do të bëhet diskursi dominant modern mbi historinë. Ideologjizimi i saj do të prodhojë konsekuenca shumë të fuqishme në historinë e mendimit. Në rrugëtimin e saj drejt telosit, pa marrë parasysh efektet anësore (të konsideruara nga Nietzsche si shumë të dëmshme), tregon sesa më shumë që fuqizohet dimensioni historik aq më shumë humbet dimensioni i lirisë njerëzore. Kant-i ishte ai i cili historinë do ta vendosë në shtratin drejt qëllimsisë. Ai me idenë e imperativit kategorik do të ndërhyjë në rregullimin e moralit me përmasa universalizuese që merr kuptim vetëm në histori.
Dimensioni emancipues i imperativit kantian do të bëhet modeli kryesor i cili do të diktojë modernitetin. Andaj, historia bëhet progresi, rruga drejt fundit, ku “mendja botërore” hegeliane do të jetë pika më e lartë dhe e fundme e realizimit të historisë. Për Nietzsche-n një përcaktim i tillë progresivisht, esencialist i historisë ka karakter edhe religjioz, sepse i gjithë korpusi i ‘kompetencave’ që bartte Zoti në mesjetë tani i takon projektit iluminist historicist. Në religjiozitet (Mesjetë) Zoti është ai i përsosuri, atribut që mund ta këtë ekskluzivisht vetëm ai. Ndërsa në modernitet përsosmëria i atribuohet progresit njerëzor. Një linearitet i tillë progresiv do të marshojë domosdoshmërisht drejt historisë universale etiko-emancipues. Prandaj në këtë rast, historia është në kërkimi të logosit të brendshëm të historisë universale të njerëzimit.
Iluminimi nga historia është një mohim i lumturisë njerëzore, sepse historia ideologjizohet dhe pastaj tenton që neve të na mbajë çdoherë të gatshëm, që kujtesën ta kemi përherë të freskët për gjërat që ajo dëshiron dhe na e pamundëson aftësinë e të mosharruarit. Edhe sipas Deleuze-it “Historia na shfaqet si akt me të cilin forcat reaktive marrin posedimin e kulturës për ta devijuar kursin e saj në favor të vetin. Triumfi i forcave reaktive nuk është një aksident në histori, por parimi dhe kuptimi i historisë universale” (Gilles Deleuze, Nietzsche and Philosophy, f. 139). Pra, në shtegëtimin e vrullshëm domosdoshmërisht drejt realizimit kapital të projektit historicist nuk ndodh asgjë rastësisht, sepse brenda këtij projekti gjithçka është e paracaktuar të ndodhë ashtu siç ndodh.
Për këtë Nietzsche kërkon rivlerësimin e të gjitha vlerave, sepse të konsideruarit qoftë vlera morale apo vlera ideore, e historike nga prizmi historicist nuk janë asgjë tjetër vetëm se një stërkeqje e vlerësimit të vlerës si të tillë. Të jetuarit në histori dhe për historinë është një zhveshje totale nga ndjesia e të qenit njerëzor, sepse një mënyrë e tillë historiciste njeriun e robotizon dhe ku ai përtyp çdo gjë që i lejohet. Pra, njeriu në këto raste zvetnohet, ai e humb çdo ndjenjë për jetën, sepse historia është një proces gjithëpërfshirës plangprishës. Rrugëtimi në histori, drejt së ardhmes është i pandalshëm dhe njeriu nuk ka fuqi që ta stopojë atë, sepse ajo është “mendja botërore” siç thoshte Hegel-i. Kjo frymë është një linearitet dhe që nga forcat e saj të brendshme do të aderojë drejt qëllimit të saj më të lartë, të “çlirimit të njeriut” (Marx-i) nga doktrinat destruktive mesjetare. Sipas filozofisë historiciste, historia funksionon si një orë me ingranazhe, ku secila pjesë/veprim i paraprin një veprimi të ardhshëm, sepse që më herët e njëjta ka qenë derivat i një veprimi paraprak. Mosfunksionimi i një ingranazhi të caktuar e paralizon komplet funksionimin e orës si të tillë, prandaj edhe historia e ka të njëjtin hendikep, sepse edhe ajo funksionon vetëm si një e tërë dhe vetëm si e tillë mund të arrijë rrugëtimin progresiv të saj.
Mirëpo, pikërisht këtë pikë nevralgjike të filozofisë moderne e diagnostifikon Nietzsche. Ai do të vërej se: “Çdo veprimtari ka nevojë për harresë ashtu si çdo jetë organike ka nevojë jo vetëm për dritën, por edhe për errësirën” (F. Nietzsche, Ibid., f. 7). Natyrshmëria e jetës për Nietzsche-n, nuk i përket vetëm njërit dimension, por ajo në fakt ka të përbrendësuar këtë lloj tensioni. Gjithashtu, tek ai kemi një ndarje mjaft të rëndësishm të historisë.
Në esenë e tij mbi historinë, janë tri koncepte kryesore: ‘historikja’, ‘johistorikja’ dhe ‘superhistorikja’ (mbihistorikja), dhe këto më tepër se ç’janë kategoritë më të famshme të ‘monumentales’, ‘antikuares’ dhe ‘historisë kritike’, dhe zhvillimi i zgjatur i pesë arsyeve se pse hipertrofia (zmadhimi) i sensit historicist është i pafavorshëm për jetën, është i një rëndësie subordinante. Historia munumentale, për ta thënë shkurt, nënkupton koncentrimin e heronjëve të së kaluarës në përpjekjen për të derivuar komfortin dhe inspirimin prej faktit që njeriu është i aftë për madhështi, pavarësisht mediokritetit bashkëkohor. Historia ‘antikuare’ nënkupton konsolidimin e devotshëm dhe nderues të njohurive tona për të kaluar, e cila konsiderohet si një objekt i respektit thjesht për shkak të moshës së saj. Historia ‘kritike’, më në fund, e kthen historianin në një gjykatës që i pason dënimet në kursin e ngjarjeve të së kaluarës, pa iluzion ose mëshirë. Në secilën rast, Nietzsche kridhet në hollësi edhe në përdorimin edhe në disavantazhin e një historie të tillë për jetën. E një rëndësie thelbësore, është pyetja mbi vlerën e ‘historikes’ si të tillë, dhe kjo është trajtuar së pari në termat e kontrastit me ‘johistoriken’ dhe pastaj me ‘superhistoriken’, dhe në fund me historinë ‘monumentale’, edhe pse jo specifikisht është e qartë thirrja sipas këtij termi, që merr një domethënie të re” (W. Kaufmann, Ibid., f. 144).
Sipas Kaufmann-it, Nietzsche trason një rrugë apo një shkallëshmëri të transformimit, apo të shndërrimit që historia duhet ta ndjekë nëse ne do të dëshirojmë që ajo t’i shërbejë jetës. Ky shndërrim, e bën historinë më elastike dhe njëkohësisht e bën më shumë të kuptueshme, sepse e konkretizon. Në këtë frymë Nietzsche zhbiron në të metat që i ka historia si sistem gjithpërfshirës. Mospasja mundësi e kontrollit të nënshtresave që e përbëjnë atë, historia mbetet (paradoksalisht) nën mëshirën e ‘fatit’ impulsiv njerëzor. Dhe kur ky impuls fillon dhe ngreh kokën si një kasnec i cili dëshiron të shijojë agun e mëngjesit, vjen deri tek një moment që e kupton se: “(…) ka vetëm një kusht që e bën lumturinë lumturi: Kjo është aftësia për të harruar ose po të shprehemi me fjalë më shkencore, aftësia që gjatë atij intervali kohor që zgjat lumturia të ndjesh në mënyrë johistorike. Ai që nuk mund të heshtë në prag të atij çasti duke harruar të gjithë të shkuarën, ai që nuk mund të qëndrojë pa pasur frikë e pa ju marrë mendja në një pikë të caktuar si perëndesha e fitores, ai nuk do ta mësojë asnjëherë se ç’është lumturia ose akoma më keq, ai asnjëherë nuk do të mund të kryejë atë që i bën të tjerët të lumtur” (F. Nietzsche, Ibid., ff. 9-10). Johistorikja për Nietzsche-n është momentumi i lumturisë. “Historikja, në kuptimin më të gjerë të saj, është e nevojshme për jetën, dhe këtu qëndron vlera e saj. Nëse njeriu do të kujtonte çdo gjë, sidoqoftë, nëse ai do të ishte vetëm ‘historik’ dhe aspak ‘johistorik’, d.m.th., të mos jetë në gjendje që të harrojë, ai do të ishte sërish i paaftë për jetën” (W. Kaufmann, Ibid., f. 145).
Ashtu siç shprehet Nietszche, se “çdo gjë ka nevojë si për errësirën ashtu edhe për dritën”, ai po në këtë formë e trajton edhe historinë, sepse ai mendon se historia duhet parë si diçka e ndryshueshme, e cila ka nevojë edhe për t’u kujtuar (mbajtur mend) edhe për t’u harruar. Zhbërjes së historisë në kuptimin modern i paraprin “Vdekja e Zotit”, si deklarim i dekompozimeve definitive të të gjitha konstruksioneve objektive akseologjike. Kjo është edhe pikënisja e një epoke post-historiciste. Ky moment do të jetë akti hermenautik i interpretimit të filozofisë mbi premisat dekonstruktive antisistemike. Për Nietzsche-n progresi nuk është asgjë tjetër vetëm se një iluzion dhe se nuk ekziston diçka që konsiderohet histori universale. Ai mendon se ne kemi vetëm histori lokale. Ky është koncepti bazik i Nietzsche-s, e që themelin e ka tek mosekzistenca e Zotit. Hapja diskursive e të menduarit të filozofisë do të shpërfaqë edhe nevojën e rimendimit të tërësishëm të periudhës moderne. Prandaj, me “Vdekjen e Zotit” fillon të rimendohet i tërë botëkuptimin filozofik. “Vdekja e Zotit” do të bëhet referenca filozofike kryesore, e cila do t’i paraprijë shembjes së tërë atyre skemave me karakter universalist. Ky do të bëhet akti kryesor në çlirimin e subjektit nga ngarkesat historiciste. Ky është akti edhe i vetë çlirimit të Historisë.
