Kurrë nuk mund të rritet pajtim i vërtetë,
ku plagët e urrejtjes në mënyrë
vdekjeprurëse kanë shpuar thellë.
John Milton, Parajsa e humbur
Të vësh sot në diskutim problematikën se a duhet futur në shkolla edukimi fetar, kur kemi parasysh se diku tash e 350 vite më parë (1667), ishte botuar ‘letra e parë për tolerimin’ nga John Locke-u – kjo pa pikën e dyshimi paraqet regres për një shoqëri. Mirëpo, si do që të jetë një regres i tillë për shoqërinë tonë shpeshherë, sidomos në raste të tilla, nuk paraqet ndonjë risi. Prandaj edhe hapja e debatit tash e një kohë për futjen në shkolla të edukimit fetar, vetëm sa i bën konfirmimin këtij regresi. Në këtë trajtesë ne nuk do t’i biem dilemës se a duhet apo nuk duhet futur edukimi fetar në shkollë, sepse kjo në fund të fundit është pjesë e vendimeve politike, por ajo se çfarë do të mundohemi që ta trajtojmë, është pikërisht rikujtimi (sidomos për ata që pretendojnë se kanë probleme amnezie), i fondamenteve mbi të cilat është themeluar shteti modern (sekular), dhe ta vëmë në pah papajtueshmërinë permanente mes shtetit dhe fesë.
Që në fillim duhet cekur se feja apo religjioni në përgjithësi është një formë shumë e lashtë dhe si e tillë ka ndikuar shumë në formimin dhe zhvillimin e jetës njerëzore. Religjionet paramonoteiste kanë zhvilluar një doktrinë paqësore dhe të cilat nuk kanë pasë pretendime për ta zotëruar botën dhe botëkuptimin për të. Këto religjione më shumë janë koncentruar në çlirimin e shpirtit të individit, por edhe të njëfarë socializimi mes njerëzve. Mirëpo, kjo frymë ndryshon që me shfaqjen e religjioneve monoteiste apo siç njihen religjionet abrahamike. Mënyrë e konceptimit të botës dhe gjithçkaje që ka të bëjë mbi të dhe për të, do të marrë konotacion tërësisht të ndryshëm nga ai i mëparshmi. Religjionet e mëdha monoteiste do ta zhvillojnë doktrinën e tyre e cila ka karakter dogmatik dhe që synojnë apo më mirë të themi kanë pretendime epistemologjike mbi shpjegimin mbi botën dhe për botën. Pra, këto religjione tentojnë të na bindin se e posedojnë te vërtetën absolute mbi botën. Gjithashtu, sipas këtyre religjioneve ideja përfundimtare e një rendi moral shpjegohet vetëm nëpërmes tyre. Prandaj, këto emanacione të dhëna nga Zoti për njeriun, për botën; janë të vërtetat të padiskutueshme dhe njëherit përfundimtare. Një normativitet i tillë është i pakompromis, i pazbërthyeshëm, por vetëm se duhet pranuar ashtu siç na është dhënë. Ndërhyrja jonë në këtë rend, sipas këtyre religjioneve do të paraqiste ndërhyrjen në rendin kozmik, e që në një rend të tillë ka të drejtë të ndërhyjë vetëm Zoti. Andaj, një qëndrim i tillë, një diskurs i tillë që përbrenda zhvillon domosdoshmërinë e universalizimit, domosdoshmërisht do të dërgojë në dhunë që në takimin e parë më realitetin socio-politik, sepse përgjatë historisë kemi parë sesi politika me religjionin dhe anasjelltas kanë një gatishmëri afilative dhe se një gatishmëri e tillë patjetër se do të prodhojë situata apo gjendje që do të shpien në dhunë. Mbase për këtë Locke-u shprehet: “…as paqja as siguria, jo, jo kaq shumë sa miqësia e ndërsjellët, nuk mund të vendosen ndonjëherë e as nuk mund të ruhen mes tyre, për sa kohë që mbizotëron mendimi – se sundimi i ka themelet te lutja dhe se feja duhet të përhapet me anë të forcës së armëve” (John Locke, Letër për Tolerimin, f. 28). Pra, sipas Locke-ut, feja në fondamentin e saj ka tendencën e përhapjes sa më gjithëpërfshirëse dhe për këtë nuk zgjedhë kurrfarë mjeti.
Për këtë, duke parë se një afilacion i tillë mes religjionit dhe politikës prodhon kriza që dërgojnë në dhunë (e dimë nga e kaluara sesi Europa perëndimore ka kaluar nëpër luftëra të përgjakshme pikërisht për shkak se politika ka koketuar me fenë), shoqëria perëndimore vendos që religjionin ta ndajë nga shteti dhe kështu të zhvillojë një dimension sekularist për shoqërinë. “(…) askush nuk mund t’i imponohet as vetes as të tjerëve për shkak të besnikërisë ndaj Princit ose për shkak të prajshmërisë dhe çiltërsisë së adhurimit ndaj Zotit, madje kjo është pikërisht ajo çka unë çmoj mbi të gjitha gjërat që nevojiten për të dalluar me saktësi detyrën e qeverisë civile nga detyra e fesë dhe për të përcaktuar me drejtësi kufijtë ndarës mes njërës dhe tjetrës” (ibid., ff. 15-16). Kjo ndarje, për të cilën flet Locke-u, do të krijojë një gjendje qetësie, një gjendje paqeje, sepse tanimë religjioni bëhet një instrument i cili për mision ka humanitetin, interpretimin e moralit, por pa mundësinë se këto do të vihen në funksion nëpërmes mjeteve që ka në posedim aparati shtetëror. Pra, me këtë vendoset që në shtetin sekular ushtrimi i fesë është një e drejtë e secilit individ që mund ta ushtrojë lirshëm, por pa pretendimin se ajo mund të ndërlidhet me sferën e institucioneve publike shtetërore. Bile-bile partitë politike, grupe të ndryshme shoqërore, individë të caktuar etj., që kanë shpërfaqur tendenca konektuese të tilla me fenë, janë kritikuar ashpër (jo dhe aq në vendin tonë), sepse kjo marrëdhënie është konsideruar si tendencë për prishjen e fondamentit të një shoqërie apo shteti sekularist.
Tash shtrohet pyetja: se çfarë na ka vënë në siklet kaq të papërmbajtshëm që ta rimartojmë edhe njëherë fenë me politikën?! Pse shkolla sot na qenka gjysmake, e paplotë pa ‘edukimin fetar’ në të? Në përgjigjen e pyetjes së parë vërejmë siklet dhe papërmbajtje tek grupe të ndryshme shoqërore, parti politike, individë të caktuar etj., që të vendoset një marrëdhënie mes fesë dhe politikës pikërisht për faktin, tërësisht pragmatik egoist, që ka për qëllim përfitimin e tyre nga kjo lidhje. Sepse po të ishte për të mirën e shoqërisë dhe të shtetit patjetër se një marrëdhënie e tillë me fenë as që do të ishte në horizontet e diskutimit. Pra, kjo tendencë ka dy efekte negative që përshkojnë dy drejtime të ndryshme. E para, një lidhje e tillë mes politikës dhe religjionit e dëmton shtetin – pra e prish fondamentin sekularist të tij, dhe shoqërinë liberale e zhvendos në konditat e një shoqërie, e cila tanimë për qëllim primar do të ketë lidhjen e saj me të përtejmen me hyjnoren, e jo me dimensionin real socio-politiko-ekonomik. Dhe e dyta, kjo marrëdhënie e dëmton edhe vetë fenë, sepse siç edhe dihet se konceptimi humanist që mund ta bartë feja është pikërisht në mundësitë e saj për të promovuar humanizmin, bashkëjetesën dhe mbi të gjitha tolerancën ndaj tjetrit që mund të jetë dhe është ndryshe nga ne, vetëm atëherë kur është jashtë domenit të politikës.
