Machiavelli, ende tronditës pas 5 shekujsh

Prej të gjithë shkrimtarëve të traditës “realiste” – që nga Tuchydide-s dhe Hobbes-i e deri te Morgenthau dhe Mearsheimer-i –  Niccolo Machiavelli është ai që përmban kapacitetin më të fuqishëm për të tronditur. Më 1513, i përzënë nga qyteti i tij i dashur Firence, Machiavelli draftoi kryeveprën e tij Princin [The Prince]. Pesë shekuj më vonë, abetarja e tij mbi artin e qeverisjes mbetet lexim i nevojshëm, edhe pse turbullues për praktikuesit dhe studentët e politikës. Origjinaliteti i Machiavelli-t – si dhe burimi i reputacionit të tij të qëndrueshëm, edhe pse famëkeq – qëndron te refuzimi i hapur i moralitetit tradicional si udhëzues i veprimit politik, si dhe insistimi i tij që arti i qeverisjes të bazohet në një pikëmapje realiste për natyrën e korruptuar njerëzore.

Edhe pse shpesh i damkosur si një cinik amoral – autor i një “doracaku për gangsterë”, siç pati thënë Bertrand Russell – Machiavelli në fakt zë një terten etik më të komplikuar. Argumenti i tij kryesor është se politika ka një logjikë morale të veten, që ndonjëherë kërkon veprime të cilat e mbrojnë shtetin dhe që do të mund të konsideroheshin si të qortueshme nga shoqëria. Ka kohë, me fjalë të tjera, kur etika konvencionale duhet të hapë krahun për diktatet pragmatike dhe të volitshme të (çfarë më vonë do të njihet si) raison d’etat apo “arsyeve të shtetit”.

Ajo çfarë e bëri Princin aq modern, siç shkruan R.J.B. Walker, është se “i minoi traditat universaliste të kohës së tij, pa marrë parasysh se a shikohet kjo në bazë të dallimit mes moralitetit dhe politikës” apo “mes dy formave të ndryshme por njësoj përfundimtare të moralitetit.” Kjo qe një tezë shekullare bukur tronditëse për ta proprozuar në fillim të shekullit të gjashtëmbëdhjetë. Në të vërtetë, Kisha Katolike qe bërë e cenueshme, për shkak të ngritjes së shteteve të fuqishme që luftonin për pushtet dhe për shkak të neverisë së përhapur ndaj korrupsionit papnor. Brenda katër vjetësh, Martin Lutheri do t’i vendoste 95 tezat e tij në derën e Kishës Kështjellë në Vitenburg, duke shkaktuar Reformimin dhe në fund të fundit fragmentimin e Krishterimit Perëndimor. E megjithatë, është mrekulluese sesi Princi nuk përmban asnjë përmendje të ligjit natyror apo vendit të njeriut në Zinxhirin e Madh të Qenies të Zotit, një pikë e përbashkët reference në mendimin rilindas.

Përkundër reputacionit të tij si teoricien politik me ndikim, numri i veprave të shkruara të Machiavelli-t është i vogël. Veprat e tij përbëhen kryesisht nga Princi dhe Diskurset [The Discourses]. Ndryshe nga realistët e mëvonshëm si Hobbes apo Rousseau, Machiavelli nuk pretendon të ofrojë një teori sistematike të politikës. Në fakt, ai përpiqet, duke u nisur nga studimet historike dhe vrojtimet praktike, që të identifikojë të vërtetat e përhershme të sjelljeve sociale njerëzore dhe t’i distilojë këto në një grup sentencash, aforizmash dhe udhëzimesh që mund ta ndihmojnë princin të mbijetojë në një botë të pabesë. Ai gërmon historinë e pasur të Greqisë së vjetër dhe Romës, si dhe trazirat e kohës së fundit në qytet-shtetet italiane, për të gjetur shembuj të lidershipit politik të suksesshëm dhe atij të dështuar.

Motivimi i tij për të shkruar këtë abetare nuk është vetëm të edukuarit e lexuesve të tij, por vetë rehabilitimi i tij politik. Duke u përpjekur që të fitojë simpatinë e sundimtarit të ri të Firencës, ai ia dedikon Princin “të Madhërishmit Lorenzo de Medici,” i cili, me ndihmën e trupave spanjolle, një vit më herët, kishte përmbysur padronin e mëpashëm Pier Soderini. Prapëseprapë Princi nuk mund të zhvlerësohet si një vepër e oportunizmit politik. Machiavelli qe në thelb një patriot fiorentin, që shkruante, “E dua vendin tim më shumë sesa shpirtin tim,” dhe libri i tij vazhdimisht shpërfaq ankth për rënien e qytetit. Qëllimi i tij ishte që të gjente si shkakun ashtu edhe ilaçin për fatkeqësitë e kohës së fundit të qytet-shtetit të tij. Duke i identifikuar realitetet thelbësore dhe rregullat themelore të politikës, ai besonte se do të mund të ndihmonte në krijimin e një shteti – më mirë republike – që do të ishte i qëndrueshëm përbrenda, dhe i drejtë e i aftë për t’u vetëmbrojtur nga agresioni i jashtëm.

Qëllimi i tij ishte që ta rikthejë Firencën në jetë nga gjendja e saj koruptuar dhe e dobësuar dhe ta shndërrojë atë në një “patria të fortë, të bashkuar, efektive, moralisht të rigjeneruar, të shkëlqyeshme dhe ngadhënjimtare” sipas shembullit të Athinës së Perikliut ose Republikës romake. Për ta rikthyer Firencën në gjendjen e lavdisë do të nevojitej një princ që do të posedonte dhe kultivonte mes popullsisë së tij ato zotësi të parakrishtera që çmoheshin prej njerëzve fisnikë në botën e lashtë, duke përfshirë fuqinë, aftësinë, kurajon, besnikërinë, nderin, ndjenjën qytetare dhe frymën publike. Në të njëjtën kohë, për të spastruar Firencën nga sëmundjet do të nevojitej që të merreshin masa që përgjithësisht konsideroheshin të pamëshirshme, të pabesa, mizore dhe shkatërrimare.

Në zemrën e errët të Princit qëndron një botëkuptim i pakursyer dhe josentimental i natyrës njerëzore. Shumica e njerëzve, shkruan Machiavelli, janë “mosmirënjohës, të paqëndrueshëm, dredharakë, të gatshëm për t’iu frikësuar rrezikut, lakmues për të përfituar.” Në një botë të tillë, sundimtari që sillet sipas rregullave të moralitetit të krishterë, do të dëshpërohet shpejt. “Mënyra sesi jetojnë njerëzit është aq larg e zhvendosur nga mënyra sesi do të duhej të jetonin, sa që, kushdo që braktis atë që është për atë që do të duhej të ishte, shkon më shumë drejt rënies sesa drejt vetëprezervimit. Ai shpjegon se “prandaj është e domosdoshme që një princ që është i interesuar për mbijetesën e tij të mësojë që të jetë më ndryshe sesa i mirë.”

Ajo çfarë Machiavelli lë të kuptohet është se bota publike dhe private përmbajnë universe të dallueshme morale, dhe përfundimisht posedojnë kode të papajtueshme të sjelljes. Duke zgjedhur jetën e burrështetasit para asaj të qytetarit privat, udhëheqësi është përkushtuar që të veprojë (dhe të gjykohet) sipas një grupi të ndarë të vlerave dhe parimeve të parakrishtera, që i dedikohen krijimit dhe sigurisë së “një shteti të lavdishëm”.

“Duhet të kihet parasysh… që një princ… nuk mund të mbikëqyrë të gjitha ato virtyte për të cilat njerëzit konsiderohen të mirë, sepse shpesh është e domosdoshme të veprohet kundër mëshirës, kundër besimit, kundër njerëzimit, kundër sinqeritetit, kundër fesë, në mënyrë që të mbrohet shteti… ai do të duhet të ngulë këmbë në të mirën për aq sa mundet, por duke qenë i shtrënguar nga domosdoshmëria, ai duhet të jetë i gatshëm që të marrë rrugën e së ligës…”

Në vend se të jetë shenjt në një botë mëkatarësh, princi duhet të kultivojë pushtetin dhe të shtypë armiqtë pamëshirshëm, duke mos pasur frikë që të gjykohet si i lig dhe i paskrupullt.

Duke nxjerrë shembuj që nga perandori romak Caracalla e deri te fiorentini Cesare Borgia, Machiavelli ofron këshilla për secilin princ të ardhshëm. Pikë së pari, bëj çfarëdo që është e nevojshme për të ruajtur dhe mbrojtur pushtetin tënd. Bëj kujdes që të mos lësh tjetrin që të bëhet i pushtetshëm, apo që të bashkosh forcat me një shtet të fuqishëm, meqë kjo do të të sjellë vetëm shkatërrim. Së dyti, bëhu i zoti në punët e luftës, “i vetmi art që pritet prej një sundimtari”. Mbaj shtetin në një gjendje të luftës së pandërprerë dhe kujdesu që të kesh armë dhe ushtarë të mjaftueshëm për të ruajtur vendin prej agresorëve të jashtëm dhe rivalëve të brendshëm. Trajto “paqen” veç si një hapësirë frymëmarrjeje për t’u përgatitur për një konflikt të ri. Mos përfill teorinë e luftës së drejtë. Një Luftë është “e drejtë” atëherë kur është e domosdoshme – as më shumë, as më pak.

Së treti, përdor mashtrimin si elementin qendror të artit tënd të qeverisjes. Masko qëllimet e tua të vërteta dhe qëndro besnik ndaj zotimeve vetëm për aq sa ato të jenë në interesin tënd. Mbaj mend që të tjerët do të të gënjejnë, po të mos i sigurosh se gënjeshtrat e tyre nuk paguhen. Ruhu që të mos rrethohesh me vartës të fuqishëm. Vepro si të thotë mendja dhe dëgjo vetëm disa këshilltarë. Elimino gjeneralët ngadhënjimtarë dhe mbaj fisnikët sa më të dobët dhe të ndarë.

Së fundi, zbato si mizorinë ashtu edhe dashamirësinë, varësisht si e do situata, duke pasur parasysh që është më mirë që shtetasit e tu të ta kenë frikën se të të duan, po nuk mundësinë t’i bësh të dyja. Kur të caktosh një ndëshkim, bëje menjëherë dhe ashpër, që të parandalosh hakmarrjen. Po të jetë e mundur, lëri të tjerët t’i bëjnë punët e ndyra, meqë si pasojë mund të fitosh simpati duke ua këputur kokat. Kur të shpërndash dhurata, bëje gradualisht, që të shijojnë më mirë. Me çdo kusht, mos u bëj objekt i përbuzjes. Kështjella më e mirë e një sundimtari është që të mos urrehet nga njerëzit e tij.

Çfarë fjalësh! E megjithatë Machiavelli nuk është sadist. Mjetet e paskrupullta arsyetohen vetëm nëse i shërbejnë një qëllimi të caktuar, me fjalët e Keneth Waltz, për të ruajtur “pushtetin tënd brenda shtetit dhe të shtetit tënd mbi të tjerëve.” Ai nuk avokon dhunë të pamend apo mizori të panevojshme – jo se ai është prekshëm, por sepse ato janë antiproduktive. Machiavelli prandaj udhëzon maturinë si element thelbësor të lidershipit princor.

Ajo çfarë është më skandalozja për Princin – hiç më pak sot sesa në kohën kur është shkruar – është përqafimi i dukshëm i Machiavelli-t i parimit se “qëllimi arsyeton mjetet”, sado mizore dhe të ashpra të jenë këto mjete. Siç shpjegon vetë autori: “Në të gjitha veprat e njerëzve, e sidomos në ato të princërve, është rezultati ai që jep verdiktin atëherë kur nuk ka gjykatë të apelit”. Veçanërisht tronditëse për lexuesit bashkëkohorë është mungesa e pendesës e Machiavellit për artin e pamëshirshëm të qeverisjes që ai avokon. Për të nuk ka sheqerosje, e as përpjekje për të ngushëlluar lexuesin. Tërësisht i mangët është ai toni tragjik i realistëve të mëvonshëm si Hobbes dhe Rousseau – apo, së fundi, Morgenthau, Waltz dhe Mearsheimer. Për këta shkrimtarë, politika e forcës dhe lufta periodike janë fakte ekzistenciale, dëshpëruese dhe të vajtueshme, produkte të pashmangshme strukturore të një sistemi anarkik dhe vetëndihmues që detyron secilin shtet, sikurse pjesëmarrësit në të famshmen “gjueti e drerëve” të Rousseau-s, që të kujdeset për interesat e veta – dhe dreqi t’i marrë të tjerët.

Problemi i anarkisë ndërshtetërore, megjithatë, nuk është brenga primare e Machiavelli-t. Syri i tij i mprehtë është i fokusuar te natyra njerëzore. Dhe ajo çfarë ai sheh aty, nuk është fort e bukur.

Gjithsesi, Machiavelli qe shumë i vetëdijshëm për atë që realistët e mëvonshëm do ta quanin dilema e sigurisë. Si këshilltar politik dhe ushtarak i Soderinit, ai ishte përpjekur që të manipulonte baraspeshën e ndryshueshme të pushtetit ndërmjet qytet-shteteve syhapura dhe xheloze të Italisë. Ai kishte parë sesi Firenca e tij e dashur, pas një litanie gabimesh (duke përfshirë mbështetjen në aleatët e plotfuqishëm si Franca), kishte kapitulluar para armiqve të saj. Përvoja të tilla e mësuan atë që “është e pamundur për një shtet që të mbesë përgjithmonë në kënaqjen paqësore të lirive të saj dhe kufijve të saj të ngushtë; meqë edhe po të mos i ngacmojë shtetet tjera, do të ngacmohet nga to dhe, kur të jetë ngacmuar, do nxitet një dëshirë dhe një nevojë në të, për të pushtuar.”

Por Machiavelli dallon prej realistëve të tjerë si Hobbes-i – dhe prej “neorealistëve” më bashkëkohorë si Keneth Waltz – në të pranuarit se agjencia njerëzore vlen po aq sa edhe fakti strukturor i anarkisë ndërkombëtare për të determinuar si sjelljen e politikës së jashtme ashtu edhe rezultatet përfundimtare në politikën botërore. Përmes shembujve historikë të sukseseve dhe dështimeve, Machiavelli na përkujton që individët vlejnë. Po, bota po ndryshon vazhdimisht, duke rrahur shtetin në të gjitha anët. Por edhe nëse ka “një providencë që i jep formë qëllimeve tona” – siç vëzhgon Hamleti i Shakespearit – zgjedhjet e një udhëheqësi mund të kenë ndikim qenësor, si mbi politikën e brendshme ashtu edhe në atë të jashtme.

Machiavelli ekspoloron bashkëveprimin mes forcave materiale dhe agjencisë njerëzore përmes koncepteve si fortuna dhe virtu. Të gjithë princërit (në të vërtetë, të gjithë njerëzit) u nënshtrohen faktorëve shoqërorë dhe natyralë që janë përtej fuqisë së tyre. Prapëseprapë, “vullneti i lirë nuk mund të mohohet,” insiston Machiavelli. “Edhe po që se fati është arbitër i gjysmës së veprimeve tona, ai prapëseprapë na lejon që të kontrollojmë gjysmën tjetër, apo aty pranë.” Edhe po të jetë fati kapriçioz dhe historia e paparashikuar, udhëheqësi i zoti mund të përcaktojë fatin e tij dhe të shtetit përmes ushtrimit të virtus. Kjo nuk duhet të gabohet me “virtytin”, siç përkufizohet në mësimet morale të krishtera (që nënkupton integritetin, bamirësinë, përulësinë, e të tjera si këto). Në fakt, kjo nënkupton cilësitë njerëzore të çmuara në lashtësinë klasike, duke përfshirë dijen, kurajën, shkathtësinë, krenarinë, dhe guximin.

Machiavelli përshkruan marrëdhënien mes fortunas dhe virtus në Diskurset:

“Se aty ku njerëzit kanë pak virtu, fati shpalos më madhështi pushtetin e vet; dhe, meqë fati ndryshon, republikat dhe qeveritë ndryshojnë shpesh; dhe do të vazhdojnë të ndryshojnë derisa të vijë dikush, aq i mbushur me dashuri për lashtësinë, sa të rregullojë gjërat në atë mënyrë që fati të mos ketë rastin të tregojë se çfarë fuqie ka, sa herë që të dielli të kthehet në anën tjetër.”

Kontributi i Machiavelli-t në traditën e realizmit politik është i qëndrueshëm. Aty përfshihet këshillimi i tij për ta marrë botën ashtu siç është e jo ashtu siç do të duhej të ishte; pranimi i tij se pushteti dhe vetinteresi luajnë një rol suprem në çështjet politike; ideja e tij se qeverisja është një art, që kërkon nga udhëheqësit politikë që t’i përshtaten si strukturave të qëndrueshme ashtu edhe kohërave të ndryshueshme; dhe këmbëngulja e tij se diktatet e raison d’etat mund të bijnë në konflikt me ato të moralitetit tradicional. Është ky pretendim i fundit – se sfera publike dhe ajo private posedojnë moralitetet e tyre të dallueshme – që mbetet aq acarues sot.

Ne jetojmë, mbi të gjitha, në një kohë të sovranitetit demokratik, në të cilin “princërit” zgjedhen nga qytetarët dhe, si zyrtarë qeveritarë, priten që të sillen me ndershmëri, transparencë dhe llogaridhënie. Konteksti normativ global i artit të qeverisjes ka ndryshuar thelbësisht, duke iu falënderuar në një masë të madhe zgjerimit të kodifikimit ndërkombëtar të të drejtave individuale njerëzore. Shumë prej dhunës së sanksionuar nga shteti që merrej si e mirëqenë në ditët e Machiavelli-t – se a është pushtimi i perandorive, marrja e skllevërve, apo porositja e barbarizmave – janë si ligjërisht ashtu edhe moralisht të palejueshme sot, duke iu falënderuar zgjerimit të ligjit për të drejtat e njeriut, ligjit humanitar, ligjeve të luftës, dhe proliferimit të normave, traktateve, dhe institucioneve ndërkombëtare që përkufizojnë vepra të caktuara si të papranueshme, duke urdhëruar sanksione ose intervenime për t’i ndaluar ato, dhe duke ofruar mekanizma juridikë për të mbajtur përgjegjës fajtorët. Barbarizmat dhe aktet joligjore vazhdojnë të ndodhin, siç na përkujton Darfuri dhe Siria. Por standardet e ligjshmërisë dhe legjitimitetit kanë evoluuar, duke i bërë këto të jenë përjashtime më shumë sesa rregull.

Në askpekte të tjera, megjithatë, Princi mbahet mirë si një udhëzues i politikës, së brendshme dhe të jashtme. Shënimet e tij për korrupsionin në Firencë, për dekadencën në Perandorinë e vonshme të Romës, dhe shënimet mbi mashtrimin e papëve italianë do të preknin ca zemra në Uashingtonin bashkëkohor. As që do të befasoheshin lexuesit modernë që të mësonin se në jetën politike, më shpesh ndodh që mëkatarët e jo shenjtit, ngriten në pushtet dhe kapen pas pozitave të tyre.

___________

Stewart M. Patrick është ligjërues dhe drejtor i Programit të Institucioneve Ndërkombëtare dhe të Qeversisjes Globale në Këshillin për Marrëdhënie të Jashtme.

Artikulli origjinal i botuar në “The National Interest”, më 20 nëntor 2014.

Përktheu: Bardhi Bakija