Lidhjet dhe shkëmbimet Lindje-Perëndim është një temë që ka tërhequr vëmendjen e shumë studiuesve lindorë e perëndimorë, dhe jo pak studime e vështrime janë publikuar deri më sot, pa përjashtuar edhe ambientin tonë kulturor. Pas botimit të librit të njohur “Orientalizmi” të Edward Said, një vepër me ndikim tepër të madh në qarqet akademike e më gjerë, është krijuar një qasje nëpërmjet të cilës nxirren në pah perceptimet e perëndimorëve karshi Lindjes dhe lindorëve. Gjithashtu ekziston një literaturë shumë e pasur që trajton gjurmët e kulturës klasike orientale-islame në kulturën perëndimore, një pjesë e së cilës është transferuar edhe në literaturën shqipe, dhe kështu është krijuar një mendim se vetëm lindorët kanë influencuar perëndimorët. Edhe pse diçka e tillë nuk mund të mohohet, megjithatë, ndikimet e kulturës moderne perëndimore në kulturën lindore nga shek. 19-të deri në ditët tona, janë tepër të mëdha, por ndoshta më pak të gjurmuara, e kështu më pak të njohura. Në qoftë se vepra e Saidit ka ndikuar që në Perëndim të balancohen perceptimet për Lindjen, (ndikimi ka shkuar deri aty sa që studimet e Orientalistikës të ndryshojnë emrin dhe të bëhen studime aziatike, të Lindjes së Mesme, të islamistikës, etj.), në Lindje akoma nuk ka një “Said” që të dekonstruktojë mënyrën sesi perceptohet Perëndimi në veprat dhe tekstet akademike e artistike të lindorëve. Pa pretenduar se po ta bëjë diçka të tillë, ajo që mëtoj të trajtoj në disa shkrime është kundrimi i Perëndimit modern nga ana e intelektualëve bashkëkohorë myslimanë (duke filluar nga ata iranianë). Perëndimi në trajtesat e këtyre intelektualëve më tepër se një nocion gjeografik, shënjon mendimin modern me të gjithë frytet e tij shkencore, intelektuale, teknologjike dhe sociale.
Mund të thuhet se edhe iranianët, si shumica e popujve myslimanë të Orientit, me botën moderne perëndimore u njohën në betejat e luftërave, dhe sigurisht se kjo do të linte pasoja në konstruktimin e kuptimeve të tyre mbi Perëndimin. Në shekullin 18-të, në Egjipt ushtria franceze me 12 000 ushtarë mundi ushtrinë osmane të përbërë nga 30 000 ushtarë, pastaj humbja e ushtrisë iraniane përballë ushtrisë ruse në vitin 1826-1828, dhe në fund, shpërbërja e Perandorisë Osmane si perandori dhe si kalifat i gjithë myslimanëve u bënë shkak që dijetarët lindorë të mendojnë për shkaqet e këtyre humbjeve. Kështu, si rezultat i këtyre disfatave, në shoqëritë myslimane u mor vendimi që në Evropë të dërgohen nxënësit më të mirë, që të mësonin ato dije të evropianëve, të cilat këta të fundit po i bënin më superiorë karshi myslimanëve. Kështu pasi t’i mësonin dijet e përvojat e evropianëve, do të ktheheshin dhe të kontribuonin në zhvillimin e shoqërisë dhe shtetit të tyre. Por ama, studentët që studionin në Evropë e hetuan se prapa superioritetit evropian në teknologji fshihej një dije dhe mendim i ri, të cilin, myslimanët e kishin harruar ose nuk e kishin ditur fare. Andaj, ata përpos shkencave natyrore e teknologjike, studiuan edhe dijet shoqërore, dhe kjo rezultoi që të njiheshin edhe me idetë e René Descartes, Immanuel Kant, Karl Marx, Sigmund Freud e shumë filozofëve tjerë evropianë. Kthimi i tyre me qasje e shkollim modernë, sidomos përpjekjet e tyre për reformimin dhe modernizimin e shoqërive myslimane, sollën reagimet dhe kundërshtimet e klerit fetar dhe të atyre qarqeve që u rezikohej pushteti e interesi shoqëror. Ky qe momenti kur në botën islame lindi koncepti i intelektualit dhe i veprimtarisë intelektuale në kuptimin modern. Në këtë mënyrë filluan polemikat në lidhje me modelin e metodën që duhet të ndjekin popujt myslimanë për të kthyer “gjendjen e lavdishme” që e kishin pasur dikur. Polemikat e tilla rezultuan disa qasje kundrejt botës dhe ideve perëndimore. Definimi i këtyre orientimeve të intelektualëve lindorë (lexo: myslimanë) është tepër i vështirë, për shkak të konteksteve dhe komplekseve të botës myslimane, por pak a shumë në secilin vend mund të hasen pikvështrime të tilla:
– Disa intelektualë qenë të mendimit se myslimanët duhet të shkëputen nga tradita dhe feja e tyre islame, dhe t’i dorëzohen plotësisht Perëndimit, në këtë mënyrë të huazojnë pakushtimisht çdo vlerë që vjen nga bota e modernizuar. Sipas tyre, vetëm me një dorëzim të tillë mund të jemi në gjendje ta zëmë hapin e kohës dhe të bëhemi pjesë e realitetit të kohës.
– Disa të tjerë pohuan se myslimanët duhet të marrin vetëm arritjet teknologjike dhe shkencore të Evropës, por jo dhe mendimin modern, i cili mund të prekte direkt traditën dhe fenë.
– Disa thanë se duhet refuzuar çdo send që vjen nga Evropa, sepse idetë e saj janë ndër shkaqet kryesore për moszhvillimin e myslimanëve. Të tillët mendojnë se “koha e artë” e myslimanëve mund të kthehet vetëm duke iu rikthyer rrënjëve të traditës dhe fesë islame.
– Ndërsa grupi i katërt është i mendimit se çdo gjë që vjen nga Evropa s’duhet gjykuar apriori si të mirë apo të keqe, por duhet analizuar, menduar dhe përshtatur në kontekstin lindor, kurse në të njëjtën kohë, duhet të rimenduar edhe traditën e fenë islame, me qëllim që ato të kuptohen dhe interpretohen sipas rrethanave aktuale.
Prandaj, depërtimi i mendësisë dhe i koncepteve moderne në Iran, në mesin e mendimtarëve të këtij vendi, zgjoi reagime të ndryshme pro dhe kundër tyre. I menduar dhe i konceptuar në një ambient krejt tjetër nga ai iranian-mysliman, modernizmi dhe si rezultat i tij edhe Perëndimi si koncept gjeografik dhe kulturor, u bënë objekt të spekulimeve dhe kritikave të shumë mendimtarëve të këtij vendi, dhe ndoshta bashkë me fenë, janë konceptet më të debatuara në dekadat e fundit.
Pas fitores së revolucionit në vitin 1979, dhe vendosjes së një sistemi islamik të paprovuar deri atëherë, Irani filloi të përballej me sfida të llojllojshme, qoftë në rrafshin kulturor e qoftë në atë politik. Siç e ka vërejtur edhe Mehrzad Boroujerdi, pas revolucionit, polemikat dhe debatet intelektuale në këtë vend ishin “më të avancuara filozofikisht, më të fuqishme intelektualisht dhe më moderne politikisht”. (Boroujerdi, 1996:13) Kështu, pas vendosjes së sistemit të Republikës Islamike në Iran, vend i cili njihet për një të kaluar të lashtë kulturore dhe shtetërore, në shoqërinë iraniane, veçanërisht në kulturën e mendimit të këtij vendi, dolën në skenë shkolla, lëvizje dhe mendimtarë të shquar. Duhet shtuar gjithashtu se iranianët dallohen edhe për rëndësinë që i japin diskutimeve teorike, prandaj në mesin e tyre ka një numër të madh mendimtarësh me orientime të ndryshme epistemike.
Spekulimet e mendimtarëve iranianë në lidhje me Perëndimin si botëkuptim modern, filluan që nga periudha e konstitucionit modern (1905). Konceptet moderne që vinin nga Perëndimi përveç pushtetin e klerit sfidonin seriozisht edhe mendimin islam dhe traditën iraniane, dhe ky realitet i alarmoi shumë shpejt mendimtarët iranianë. Ndërsa qëndrimet anti-Perëndim filluan të artikulohen më qartë pas grushtit të vitit 1953 (të mbështetur nga perëndimorët) kundër kryeministrit demokrat Muhamed Mosadeg, i cili rezultoi me instalimin e monarkisë pehlevite. Padyshim se një qasje të tillë antiperëndimore e forconte edhe kujtesa e hidhur e trashëguar nga koha e kryqzatave, e cila nga kleri dhe njerëzit e fesë aktualizohej sipas rrethanave. Në të shumtën e rasteve, për këta të fundit, Perëndimi asocionte kryqëzatat dhe mësymjet kolonialiste të Perëndimit, për atë dhe as që pranonin të mendonin në lidhje me ngjarjet dhe zhvillimet intelektuale në botën perëndimore. Por në Iran u zhvillua edhe një mendim tepër interesant rreth Perëndimit, nga intelektualë të cilët kishin studiuar në botën perëndimore. Mendimtarët më të zëshëm iranianë që spekuluan rreth modernizmit dhe Perëndimit janë Fahruddin Shadman, Hamed Enayet, Ehsan Neraghi, Seyid Ahmed Fardid, Ali Sheriati dhe Seyid Husejn Nasr. Ndërsa prej tyre i vetmi që pas revolucionit të v. 1979 mbeti në Iran dhe shtriu ndikimin e tij në mesin e intelektualëve iranianë, madje që krijoi shkollë të mendimit, qe Seyid Ahmed Fardid. Në shkrimet e mëtutjeshme do të mundohem t’i prezantoj idetë e Ahmed Fardidit dhe pasuesve dhe të kundërshtarëve të tij në lidhje me Perëndimin (e cila në Iran njihet si, “lufta” historicizmi vs. pozitivizmi ose si, “lufta” heideggeristët vs. popperistët).
—-
Literatura: Mehrzad Boroujerdi (1996). Iranian Intellectuals and the West: The Tormented Triumph of Nativism. Syracuse University Press.
