Nëse në gjashtëmujorin e parë të vitit 2021, kompania shtetërore për prodhimin e energjisë elektrike AD ESM (ELEM) ka lidhur 6 kontrata në procedura negocimi pa shpallur konkurs me vlerë totale prej 9 milionë euro, në gjysmën e dytë të vitit ka lidhur 12 kontrata të tilla me vlerë 27 milionë euro, ku dy kontratat më të mëdha kapin vlerën e gati 24 milionë eurove, të dyja të kontraktuara me të njëjtën kompani.
Ligjshmëria, ekonomizimi, efikasiteti, barazia, konkurrueshmëria, transparenca – këto janë parimet kryesore të cilët duhet të respektojnë të gjitha institucionet në rastet kur shpenzojnë fonde buxhetore dhe fonde të tjera publike, përkatësisht në rastet kur bëjnë përzgjedhjen dhe lidhjen e kontratave me kompanitë për punë, mallra dhe shërbime të ndryshme.
Me fjalë të tjera, këto postulate bazë, të cilat janë pjesë integrale e Ligjit për Prokurime Publike, duhet të mundësojnë realizimin e suksesshëm të objektivave dhe kompetencave të autoriteteve kontraktuese – ministrive, komunave, ndërmarrjeve publike, kompanive shtetërore dhe subjekteve tjera me autorizime publike, por në të njëjtën kohë të menaxhojë me përgjegjësi fondet publike.
Në këtë drejtim, konkurrenca ndërmjet operatorëve ekonomikë nuk duhet të kufizohet në mënyrë të pajustifikueshme, d.m.th. për të kufizuar, dhe aq më pak – për të eliminuar kompanitë që janë potencialisht të interesuara për të kryer punën e kërkuar, për të ofruar mallrat e kërkuara ose për të ofruar shërbimin e kërkuar.
Pra, praktikisht çdo operator ekonomik duhet të ketë akses të lirë dhe të papenguar në informacione për lëndën e prokurimit publik, për kushtet e dokumentacionit të tenderit, për karakteristikat e specifikacionit teknik… Të gjitha dokumentet duhet të bëhen publike, përveç në disa raste të rralla ku kërkohet respektimi i parimit të fshehtësisë dhe konfidencialitetit.
Në fakt, qëllimi është që të gjitha kompanitë dhe furnitorët të kenë trajtim të barabartë në të gjitha fazat e procedurës, në mënyrë që të rritet konkurrueshmëria dhe oferta, sepse në atë mënyrë sigurohen përfitime veçanërisht të rëndësishme. Së pari, konkurrojnë më shumë kompani, sigurohet një ofertë më e mirë.
Në anën tjetër, në atë mënyrë, për autoritetin kontraktues ofrohet çmim më i ulët i kostos. Kur ka më shumë kompani, ato, në rastin e konkurrencës reale dhe jo fiktive, ulin çmimin në një ankand negativ derisa pjesëmarrësit në ofertë të vlerësojnë se nuk kanë interes afarist për të ulur më tej çmimin.
E Drejta diskrecionale
Prandaj, nëse nuk bëhet fjalë për një prokurim publik me vlerë të vogël, më së shumti rekomandohet shpenzimi i parasë publike përmes të ashtuquajturës procedurë tenderimi të hapur, e cila parasheh shpalljen e një konkursi në të cilin çdo operator ekonomik i interesuar mund të parashtrojë ofertë, natyrisht nëse i plotëson kushtet e përcaktuara dhe kriteret nga tenderi dhe dokumentacioni shoqërues.
Megjithatë, ligjvënësi ka parashikuar edhe një lloj tjetër procedure, e cila mund të përdoret, por në situata dhe rrethana të caktuara specifike. Njëra prej tyre është procedura me negocim, e cila mund të zhvillohet në dy variante – me ose pa shpallje paraprake të konkursit publik. Duhet të theksohet se kur përdoret një procedurë e tillë me negocim, ajo kryesisht zbatohet pa shpallur konkurs.
Përndryshe, kjo procedurë është paraparë nëse një procedurë e hapur zhvillohet disa herë pa sukses, nëse lëndën e prokurimit e përmbush vetëm një operator ekonomik i caktuar (shfaqje artistike, pronë intelektuale), si dhe për shkak të urgjencës ekstreme, e cila pamundëson të respektohen afatet nga procedura e hapur për parashtrimin e ofertave, vlerësimin e ofertave, zhvillimin e ankandit negativ etj.
Pavarësisht nëse bëhet fjalë për procedurë me negocim pas shpalljes së konkursit, pas së cilës kompanitë e interesuara dorëzojnë aplikacion për pjesëmarrje, ose për procedurën më të shpeshtë me negocim pa shpallur fare konkurs, në një procedurë të tillë nuk mund të respektohen plotësisht parimet e transparencës, konkurrueshmërisë dhe barazisë.
Burimi: esm.com.mk
Përveç pengimit të konkurrencës së të gjitha kompanive të interesuara për projektin publik, kjo praktikë krijon edhe rreziqe të mundshme korrupsioni, për arsyen e thjeshtë se autoriteti kontraktor vendos në mënyrë të pavarur se cilat kompani apo cilën kompani të thërrasë për negociata, si dhe me cilin operator ekonomik do të vendosë të bashkëpunojë.
Në fakt, ky nuk është thjesht një perceptim i përgjithshëm, por një konkluzion që rezulton nga monitorimet e shumta të prokurimeve publike, siç bëhet rregullisht nga Qendra për Komunikime Civile, e cila rekomandon që „autoritetet kontraktore duhet të minimizojnë procedurën jotransparente të negociuar pa shpallje paraprake të konkursit, veçanërisht sepse ata zakonisht e përdorin atë për të negociuar vetëm me një kompani, dhe për këtë arsye rreziku i korrupsionit rritet“.
Kontrata milionëshe
Në raportin e fundit të Qendrës për Komunikime Civile, i cili i referohet gjysmës së parë të vitit 2021, ndër të tjera, thuhet se në këtë periudhë 6-mujore, me negociata dhe pa shpallje konkursi, janë lidhur 139 kontrata në një vlerë totale prej 7.9 milionë euro. Nëse hyjmë dhe shqyrtojmë strukturën e kontratave, rezulton se madje gjysma e këtyre fondeve të shpenzuara me procedura jotransparente, në fakt janë shpenzuar nga kompania shtetërore për prodhimin e energjisë elektrike AD ESM.
Sipas të dhënave të Byrosë së Prokurimit Publik, termocentralet shtetërore në gjysmën e parë të vitit 2021 kanë lidhur 6 kontrata me negociata të drejtpërdrejta pa shpallje konkursi, vlera totale e të cilave është 4 milionë euro. Më të vlefshmet janë kontratat për përgatitjen e seksionit ndarës me kompaninë „Toplina DOOEL“ prej rreth 2.5 milionë euro dhe për рrivitalizimin dhe rikonstruksionin e KU 300 (REK Manastir) me kompaninë „MZT Inzhenering“ prej rreth 960 mijë euro.
Për më tepër, kompania shtetërore në tremujorin e përmendur ka lidhur edhe 4 kontrata të tilla, emëruesi i përbashkët i të cilave, përveç, natyrisht, fakti që janë lidhur në të njëjtën procedurë jotransparente, është se janë arritur në vlerë pothuajse të njëjtë me vlerën e tyre të parashikuar, e cila madje përmban edhe indikacione për marrëveshje të mundshme për çmimin përfundimtar.
Mirëpo, ky trend i ESM-së për zbatimin e procedurave tenderuese përmes negociatave të drejtpërdrejta vazhdoi edhe në gjysmën e dytë të vitit të kaluar, me një dinamikë edhe më të përforcuar, duke qenë se sipas të dhënave të Byrosë së Prokurimeve Publike, kompania shtetërore në këtë periudhë ka lidhur 12 kontrata në “4 sy” në një vlerë totale prej mbi 27 milionë euro.
Kështu, AD ESM në gjysmën e dytë të vitit të kaluar ka lidhur dy herë më shumë kontrata të tilla në krahasim me gjysmën e parë, ndërsa vlera e tyre totale është 3.5 herë më e lartë, ose përndryshe 18 milionë euro. Kjo rritje është kryesisht për shkak të 2 kontratave më të mëdha, të cilat peshojnë gjithsej afërsisht 24 milionë euro, të cilat janë lidhur me të njëjtën kompani – „Markovski Kompani“, e cila ka përjetuar rritje të biznesit me ndihmën e tenderëve dhe ka fituar pothuajse të gjithë tenderët pikërisht nga i njëjti vend – AD ESM.
Meqë ra fjala, padyshim më e larta është kontrata mes ESM-së dhe “Markovski Kompani” për zgjerimin e prodhimit të një seksioni për ndarje prej gati 19 milionë euro. Pothuajse njëkohësisht, të dyja palët, në të njëjtën procedurë, kanë lidhur edhe një kontratë tjetër për marrjen e makinerive ndihmëse për minierat e REK Manastirit në vlerë totale prej 4.8 milionë euro.
Urgjencë apo mungesë planifikimi?
Këto dy kontrata milionëshe, në funksion të funksionimit të pandërprerë të termocentralit REK Manastir, vijnë në një kohë të krizës së rëndë energjetike, kur buxheti i shtetit ndihmoi likuiditetin e ESM-së, për të rritur prodhimin vendas të energjisë elektrike, sepse rezervat e qymyrit janë në rënie, importet e qymyrit nga jashtë po ecin me vështirësi, kurse çmimet e energjisë elektrike në bursat ndërkombëtare janë rritur deri në qiell.
Siç sqarojnë nga ESM-ja, ata është dashur të kryejnë prokurime pa shpallur konkurs, pasi Qeveria i ka obliguar që në periudhën janar-qershor 2022, në vend të 60 për qind të parashikuar me ligj, të sigurojnë 100 për qind të sasisë së nevojshme të energjisë elektrike për furnizuesin universal EVN Home, e cila, nga ana tjetër, furnizon me energji elektrike amvisëritë dhe konsumatorët e vegjël.
Por pyetja kryesore nuk është nëse shteti duhet të mbronte interesat e qytetarëve, por nëse mund të parashikohej rrjedha e ngjarjeve dhe të ishin planifikuar më mirë shpenzimet e fondeve publike? Pse ESM-ja nuk ka filluar më parë procedurën e zakonshme të hapur të tenderimit, ku do të paraqiten të gjitha kompanitë e interesuara, në vend që të thërrasin urgjentisht disa kompani përmes një procedure urgjente?
Nuk ka dyshim se vendi po përballet me një krizë të rëndë, por duhet ditur se kriza nuk ka nisur brenda natës, por zgjat disa muaj në vend dhe në mbarë Evropën. Prandaj, kishte kohë të mjaftueshme për të kryer një procedurë të hapur, e cila do të garantonte një çmim më të ulët, cilësi më të lartë dhe më e rëndësishmja – do të ulte rrezikun e korrupsionit.
Edhe pse rekomandimet e ekspertëve tregojnë që duhet shmangur procedurat jotransparente të tenderimit, në bazë të të dhënave të publikuara më parë, mund të konstatohet se ato ende përdoren shpesh, kurse rekordin në këtë drejtim e mban kompania AD ESM, e cila vetëm vitin e kaluar ka shpenzuar rreth tridhjetë milionë euro në këtë mënyrë, duke përdorur periudhën e krizës si alibi dhe justifikim.
Kur duan të theksojnë transparencën si parakusht bazë në luftën kundër korrupsionit, personat që angazhohen kundër korrupsionit thonë – sa më shumë transparencë, aq më pak korrupsion. Nga ky këndvështrim, negociatat e drejtpërdrejta me një ose më shumë kompani të përzgjedhura paraprakisht, zakonisht nuk janë transparente ose janë me transparencë të kufizuar, ndërkaq mungesa e transparencën thjesht rezulton me korrupsion.
Teksti është pjesë e iniciative “Histori nga rajoni” që zbatohet nga Res Publica dhe Instituti për Studime të Komunikimit nga Maqedonia, në bashkëpunim me partnerët nga Mali i Zi (PCNEN), Kroacia (Lupiga), Kosova (Sbunker), Serbia (Autonomija), Shqipëria (Exit), dhe Bosnja dhe Hercegovina (Analiziraj.ba), në kuadër të projektit “Bashko pikat: politika të përmirësuara përmes pjesëmarrjes qytetare ” me mbështetjen e Ambasadës Britanike në Shkup.
