Artikulli original në The Times Literary Supplement
Skye. C. Cleary flet për atë se si ekzistencializmi i filozofes i jep trajtë pikëpamjeve të saj mbi gjininë dhe drejtësinë
Menjëherë pasi doli Le Deuxieme Sexe (1949) i Simone de Beauvoir-it që bëri bujë e ngjalli polemika të mëdha, Blanche Knopf, bashkëthemeluesi i shtëpisë botuese njujorkeze Alfred A. Knopf, Inc., dëgjoi për të. I ngacmuar nga zhurma, dhe fillimisht me përshtypjen se ishte një manual seksi, ajo kërkoi këshillën e një eksperti te sjelljeve seksuale: një ish profesor i zoologjisë dhe specialist insektesh i quajtur Howard M. Parshley. Ai i tha që libri nuk qe dogmatikisht feminist, por “inteligjent, dituror dhe i matur”, dhe më vonë atij iu kërkua që ta përkthente në anglisht.
Beauvoir shkroi Seksin e Dytë pasi që gratë tashmë kishin fituar të drejtën e votës, dhe pa dashje filozofia e saj frymëzoi një “valë” të re të feminizmit që çoi te divorcimi pa ndenjë faji, studimet gjinore, qasja më e madhe në edukim dhe kontracepsionin që e bëri të jashtëligjshëm diskriminimin seksual në punë dhe përdhunimin martesor, dhe i dha grave të drejta të tjera që i ndihmuan të tejkalojnë të qenit e asaj çfarë Beauvoir e quajti “pre të llojit” dhe të marrin fatin në duart e tyre. Beauvoir shkroi Seksin e Dytë si vepër të pastërt teorike; megjithatë ajo ishte e kënaqur që frymëzoi aktivistet si Betty Friedan, Gloria Steinem dhe Kate Millet. Në një intervistë me Jean-Louis Servan-Schreiber për televizionin francez në 1975, Beauvoir tha se fillimisht kishte menduar se përmbysja e kapitalizmit do të zgjidhte pabarazitë mes sekseve. Vetëm më vonë do të kuptonte se gjendja e grave nuk është më e mirë në BRSS, Çekosllovaki, apo në Partinë Komuniste, për shembull, se ç’ishte në shoqëritë kapitaliste dhe kështu vendosi të përfshihej më aktivisht në betejën feministe.
Siç e kuptonte Beuavoir, ekzistencializmi qe filozofi e gjallë dhe praktike. Ajo teorizoi mjaft poashtu – por tha se qëllimi ishte që problemet konkrete të shqyrtohen imtësisht, duke eksploruar zgjidhje të mundshme. Ajo botoi ese, si dhe romane, drama, kujtime dhe letra personale, që i dhanë më shumë liri për të eksploruar sfidat e gjendjes njerëzore.
Për shembull, Jean-Pierre – një personazh në dramën Le Bouches Inutiles (Gojët e Kota) – është i neveritur me mënyrën se si menaxhohet qyteti tij në Flandren e shekullit 14; për t’i mbajtur duart e pastra, ai refuzon një punë prestigjoze në qeveri. Megjithatë, kur ai zbulon planet e administratës për të dëbuar gratë, fëmijët, pleqtë dhe të dobëtit nga qyteti gjatë rrethimit, ai pendohet për mosveprimin e tij. “Çfarë arrogance budallaqe!” i thotë ai të dashurës, “Isha qyqar, dhe të kam dënuar me vdekje duke mbetur i heshtur”. Ai bën fushatë që qeveria të ndërrojë politikën në mënyrë që të respektojë të drejtat themelore të njeriut të qytetarëve të saj – dhe ia del. Ndërgjegjësimi i Jean-Pierre-it është pasqyrim i thirrjes së Beauvoir-it për aksion: të bëhesh engage – të qenët të përkushtuar dhe pjesëmarrës aktivë në krijimin e gjendjeve të jetëve tona.
Beauvoir ngurronte që të kategorizohej si ekzistencialiste, bile edhe si filozofe, por brezat e ardhshëm kishin tjetër mendim. Që atëherë, ajo është bërë njëra prej filozofëve, mendimtarëve ekzistencialistë dhe feministëve më të lexuar të të gjitha kohërave – në masë të madhe për shkak të Seksit të Dytë, edhe pse më 1954, romani i saj Mandarinat fitoi gjithashtu çmimin Prix Goncourt.
Te Seksi i Dytë, Beauvoir nis me një pyetje: “Çfarë është gruaja?” Përgjigjja i doli e ndërlikuar në mënyrë acaruese. Çfarë filloi si ese, evoluoi në gati 1000 faqe analizë historike e filozofike, që i mori vetëm 14 muaj për ta shkruar. Ndërkohë që Beauvoir zhvillonte filozofinë e saj në kafetë parisiane në vitet 1940, ajo u bë thellësisht e vetëdijshme për pabarazitë mes sekseve. Një prej temave të saj qendrore që konsolidon librin është maksima sartriane se “ekzistenca i paraprin esencës”, që do të thotë se jemi të hedhur në këtë botë (ekzistojmë) dhe pastaj krijojmë qenien (esencën tonë) përmes zgjedhjeve tona. Po na u parandalua të zgjedhurit, atëherë kjo është shtypje; po zgjodhëm të heqim dorë nga liria, atëherë kjo është çfarë Beauvoir e quajti “dobësi morale”. Seksi i Dytë u bë hulumtim gjithëpërfshirës filozofik mbi atë se si shtypja, dhe pranimi i saj nga gratë, i jep formë situatave të grave.
Theksi mbi situatën është një prej faktorëve kyçë që e dallon Beauvoir-in nga ekzistencialistët e tjerë. Për Beauvoir-in, ne jemi të lirë, por jemi gjithashtu të hedhur në kontekste ku jo gjithmonë kemi lirinë për të zgjedhur. Kjo është shumë ndryshe prej theksit mbi lirinë radikale të Jean-Paul Sartre-it; sipas bindjeve të tij, çdo përpjekje për të fajësuar situatën për telashet tona është mohim i lirisë – një formë e mospranimit për t’u përballur me faktet ose zgjedhjet. Te Qenia dhe Hiçi, Sartre-i parafytyron një shkëmb të pakalueshëm – “ekzistentin shtazarak” [“brute existent”], të përdorësh termin hajdegerian. – dhe propozon se është i pakalueshëm vetëm nëse mendohet si i pamundur për ta kapërcyer. Në një sulm jo edhe aq delikat ndaj kësaj ideje te Etika e Dykuptimësisë Beauvoir argumenton se, “Nëse një derë refuzon të hapet, le të pranojmë që mos ta hapin dhe pastaj jemi të lirë. Por duke e bërë këtë, do të jetë e mundur të shpëtohet sall një nocion abstrakt i lirisë. Është i zbrazur nga çdo përmbajtje dhe e vërtetë”. Ndërkohë që për Sartre-in, “suksesi nuk është me rëndësi për lirinë,” Thelbi i Beauvoir-it është se pa mundësinë për të vepruar – nëse jemi të kufizuar nga situata jonë – atëherë liria bëhet impotente. Mund të jemi të lirë që t’i ngjitemi shkëmbit, por nëse nuk kemi fuqinë për ta bërë, nuk ka asnjë kuptim.
Ideja më revolucionare e Beauvoir-it, e cila shfaqet te Seksi i Dytë, është se, “Grua nuk lindesh, por bëhesh”. Domethënia e kësaj është debatuar që atëherë. Një mënyrë për ta kuptuar është se, ani pse seksi është biologjik, gjinia është konstrukt shoqëror dhe kulturor. Faktet biologjike të trupit të një gruaje nuk do të thonë domosdo që roli i saj në shoqëri të jetë grua dhe amvisë ose që roli i një burri të jetë që të fitojë bukën e gojës. Beauvoir argumenton se një logjikë e metë si kjo – që mbithekson aspektet biologjike të jetës dhe redukton njerëzit në autonominë e tyre – është përdorur për të mbajtur gratë në rolin e tyre si “seks i dytë”.
Të gjithë jemi të rrënjosur në biologji, por në ansjë mënyrë kuptimplote kjo nuk kufizon tiparet tona – prandaj deklarata e saj se “përbrenda kolektivit njerëzor asgjë nuk është e natyrshme”. Nuk mund të mohojmë faktet e trupave tonë – ajo që e quan “fakticitet” – por supozimi se biologjia përcakton një fat të veçantë për ne është thjesht një paragjykim. Të rriturit e bebeve në mitër është një funksion i natyrshëm i kafshës femër; ndërsa të rriturit e fëmijëve nuk është. Në fakt, ky është një angazhim, një përkushtim që zgjedhet ose refuzohet. Dallimi në mënyrat sesi sekset dalin në pah, ka të bëjë më shumë me situatat tona sesa me ndonjë “esencë misterioze”. Edhe pse Beauvoir-i gati-gati sa nuk e fajëson viktimën kur thotë se gratë kanë qenë bashkëfajtorë ngase e kanë duruar këtë gjendje, ajo gjithashtu vëren se pranimi i grave ishte një strategji konstruktive për të negociuar traditat, rolet dhe kufizimet e imponuara ndaj tyre.
Në këtë pikë argumenti për situatën i Beauvoir-it arrin klimaksin. Po, jemi të lirë, por kjo është gjithmonë liri në situatë. Liria jonë dhunohet kur jemi në situata të cilat mbyllin mundësinë e të zgjedhurit në një të ardhme të hapur. Ata që janë të ngujuar në padije ose situata shtypëse janë të privuar nga liria. Individët mund të rebelohen ndaj saj, mirëpo të sfiduarit e normave shoqërore shpesh ka çmim të lartë, që është arsyeja pse Seksi i Dytë përfundon me thirrje urgjente për të vepruar për ndryshim kolektiv – që gratë të sfidojnë shtypjen, të përqafojnë lirinë e tyre dhe të jetojnë në menyra autentike duke ndjekur projekte dhe kariera të cilat i zgjedhin vet. Hapi i parë është pavarësia ekonomike; por gjithashtu na duhen ndryshime morale, shoqërore dhe kulturore që marrëdhëniet mes sekseve të bëhen ato të vëllazërisë, miqësisë e dashurisë e jo të pushtimeve e disfatave. Në një intervistë me Susan J. Brison më 1976, Beauvoir thotë, “Në fakt, jam e sigurt se kjo ideja e dominimit është një prej tipareve të universit mashkullor që duhet të shkatërrohet tërësisht, se duhet të kërkojmë reciprocitet, bashkëpunim, etj”.
Idetë e Beauvoir-it për atë sesi situatat modifikojnë lirinë kanë gjithashtu nënkuptime më të gjëra, që shkojnë përtej feminizmit e te diskutimet mbi ndëshkimin, faljen dhe hakmarrjen. I botuar fillimisht më 1946 në Le temps modernes – gazetë franceze e redaktuar nga Sartre-i, Beauvoir-i, Maurice Merleau-Ponty, Raymond Aron-i dhe të tjerë – eseja e Beauvoir-it “Sy për sy”, shkruar në kohën e gjykimeve menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore, merr për bazë situatën e kriminelëve dhe dëshirën për hakmarrje.
Drejtësia, sugjeron Beauvoir-i, pohon se kemi marrëdhënie reciproke me njerëzit e tjerë dhe nëse kjo mërrëdhënie prishet, ne duam që ata “të paguajnë për këtë”, në mënyrë që në situatën tonë të rivendosim barasvlerën. Paramendoni sikur jeni në një vend të mbushur me njerëz dhe dikush iu shtyn. Duket sikur për tjetrin jeni sall pengesë, objekt, send. Doni pranim që është shkelur reciprociteti mes jush dhe shtytësit. Një kërkimfalje mund ta çarmatosë menjëherë situatën dhe të ripërtërijë respektin mes jush dhe tjetrit. Nëse kërkimfalja nuk vjen, nuk është e pazakontë që të kërkohet drejtësia. Ndoshta i drejtoheni tjetrit në një mënyrë pak a shumë të sjellshme, ndoshta e goditni me një shikim tejet të rreptë, apo ndoshta ia ktheni me një të shtyrë. Kjo dëshirë për dëmshpërblim nuk vlen vetëm në nivelin personal – është një orvatje për të mbajtur nivelin e respektit mes të gjithëve prej nesh. Beauvoir shkruan se, “respekti që ai kërkon për vetveten, secili person e kërkon për të dashurit e tij dhe përfundimisht për të gjithë njerëzit”.
Ndonëse mund të zemërohemi kur na shtyjnë, zakonisht shtytësi nuk është vërtet i lig. Me shumë gjasë, ka qenë aksident, ose ndoshta pakujdesi. Njerëzit e ligë duan t’u shkaktojnë gjëra të tmerrshme të tjerëve. Për Beauvoir-in, “neveria zgjohet vetëm në momentin kur dikush i trajton njerëzit e tjerë si objekte, kur përmes torturës, poshtërimit, skllavërisë, vrasjes, dikush u mohon ekzistencën si njerëz”. Është e vërtetë që jemi objekte për të tjerët, por jemi subjekte gjithashtu – dhe është e dhunshme të mos njohësh këtë aspekt të brendshëm të qenies së tjetrit. Për Sartre-in, gjithmonë provojmë ta reduktojmë njëri tjetrin në objekt, ose reduktojmë vetveten në objekt për tjetrin, dhe përpjekja për të privuar njëri tjetrin nga liria na kurthon përgjithmonë në marrëdhënie sadomazohiste. Për Beauvoir-in, ky është një krim i shëmtuar dhe të mohosh subjektivitetin e tjetrit është “i vetmi mëkat” kundër njerëzimit.
Robert Brasillach, kryeredaktori i gazetës fashiste Je suis partout, bëri mëkatin e vetëm të Beauvoir-it kur gjatë pushtimit nazist të Francës, botoi pseudonimet dhe vendndodhjet e hebrenjve francezë, disa prej të cilëve Beauvoir-i i njihte personalisht. Beauvoir ishte e pranishme gjatë gjykimit të Brasillach-it dhe kur qarkulloi një peticion për ta shpëtuar nga dënimi me vdekje, e i cili thirrej në “solidaritetin si shkrimtarë”, Beauvoir nuk pranoi ta nënshkruante.
Beauvoir mendonte se ndëshkimi është e keqe e domosdoshme kundër të ligës. Nëse je fetar, nuk ballafaqohesh me këtë problem. Zoti është gjyqtari përfundimtar dhe “Vetëm ai ka të drejtë të ndëshkojë”. Sidoqoftë, të tjerët ballafaqohen me problemin sesi të mbajnë lart vlerat njerëzore. Beauvoir-i konsideronte se e kuptonte situatën e Brasillach-ut mjaft mirë. Nuk e donte të vdekur. Megjithatë, tha ajo, “fjalë të tilla si vrasës dhe dhoma gazi ekzistojnë”. Nuk besonte në zotin i cili do të jepte drejtësinë përfundimtare dhe ajo nuk mund të falte avokimin e tij për gjenocid.
Charles de Gaulle-i nuk pranoi të falte Brasillach-un dhe ai u ekzekutua me pushkatim. Mund të jetë dukur sikur ky qe ndëshkimi i merituar por, për Beauvoir-in, nuk ishte hakmarrje e vërtetë; viktimizuesi i shpëtoi përjetimit të të qenit në situatë reciproke dhe, “me të vdekur ai i shpëton botës; e heq qafe ndëshkimin e tij”. Sido që të jetë, ndonëse ndëshkimi i tillë është mjet i fundit, Beuavoir-i e mendonte se ishte e rëndësishme të përforcohej nocioni se veprat kanë pasoja, se jeta dhe vdekja kanë kuptim dhe se “nuk është tronditëse t’i afirmosh ato me koston e një jete”.
Prapëseprapë, sikur se është absurde të urresh fatkeqësinë natyrore për vrasje të njerëzve, po ashtu është absurde të urresh kriminelët e rëndomtë të cilët nuk e dhunojnë qëllimisht njerëzinë tonë. Ushtarët në luftë, propozon Beuavoir-i nuk meritojnë të urrehen – jo vetëm sepse veprojnë nën urdhra, por sepse në të dyja anët, ushtarët janë në situata shumë të ngjashme. Ka reciprocitet në situata.
Krimet e rëndomta mund të duken temerrësisht të këqija në një kuptim objektiv. Megjithëkëtë, thotë Beuavoir-i, është krejt ndryshe kur marrin parasysh përvojën subjektive të kryesit të veprës. Ndoshta kryesi gaboi, ose iu dorëzua një impulsi fatkeq. Ndoshta kishte menduar se po bënte çfarë ishte në të mirën e tij në atë kohë, apo ndoshta s’po mendonte fare. Nuk duhet të gjykojmë me aq nxitim:
Kërkohet arrogancë e madhe dhe shumë pak imagjinatë për të gjykuar tjetrin. Si mund të mat njeriu tundimet që mund t’i ketë pasur tjetri? Si mund ta vlerësojë njeriu peshën e rrethanave që i japin veprës formën e saj të vërtetë? Do të duhej që të merret parasysh edukata, komplekset, dështimet dhe e tërë e kaluara e tij – totaliteti i përfshirjes së tij në botë.
Brasillach-u botoi emra të shumtë disa herë, me dashje dhe me vetëdije të plotë për pasojat vrasëse të veprimeve të tij. Megjithatë, në rastet kur krimi është shmangie nga normalja, Beauvoir-i sugjeron gabimin në anën e faljes, pasi që jo të gjithë viktimizuesit e degradojnë tjetrin qëllimisht në send: ata nuk e zhveshin qëllimisht personin tjetër nga subjektiviteti. Një person mund të mos e kuptojë gabimin e veprave të tij derisa të mos i shohë me sy tjetër, përmes syve të viktimave të tij. Në raste të tilla, do të mund të përqendroheshim në rehabilitim e jo ndëshkim. Beauvoir shkruan:
Fëmijet, të paditurit dhe ato popullata që janë të keqinformuara duhet të riedukohen, e jo të ndëshkohen. As nuk duhet të ndëshkohen të sëmurët apo ata të çmendur tek të cilët ndërgjegjja është asgjësuar. çdokush e di se edhe një i rritur normal gjithmonë vepron nga situatat të cilat nuk i ka zgjedhur, se faktorë të shumtë fiziologjikë e sociologjikë rëndojnë mbi të.
Të kutposh do të thotë të pranosh, e nëse e kuptojmë situatën, përvojën subjektive të viktimizuesit, atëherë shpesh krimet humbin shumë nga ajo që i bën të tmerrshme. Në njërën prej deklaratave të saj më kundërthënëse, Beauvoir-i shkon aq larg sa thotë, “Edhe sjellja e Hitlerit mund të shpjegohet, po të njihej ai mjaftueshëm”. Prapëseprapë, për Beuavoir-in, të shpjeguarit e situatës s’do të thotë të falësh. Edhe në ato raste kur kuptojmë situatën, e tëra që kuptojmë është konteksti në të cilin një person zgjedh. “Vërtet, njeriu është i mjerë, i shpartalluar, i zhytur në atë që është e dhënë, por ai është gjithashtu qenie e lirë. Ai mund të hedhë poshtë tundimet më urgjente.”
Njohja që Beauvoir i bën tensionit mes lirisë dhe fakticitetit, shpërfaqet përsëri këtu: është e vërtetë që jemi të lirë dhe përgjegjës për veprimet tona, por jemi të bllokuar në situata poashtu. Për Beuavoir-in, si për Sartre-in, ne jemi shuma e veprimeve tona, por gjithashtu më shumë se aq. Jemi poashtu e ardhmja dhe qëllimet tona. S’mund t’u ikim veprave të shkuara, por as duhet të jemi skllevër të tyre – dhe s’duhet t’i reduktojmë njerëzit që të bëhen skllevër të së kaluarës – ngaqë njerëzit gjithmonë mund ta shpaguajnë vetveten përmes veprimeve të reja:
A mund të dënohet i tërë njëriu në bazë të një momenti në jetën e tij? Kjo do të ishte edhe më e pashpirt, sepse kjo dobësi për të cilën e qortojmë tashmë i takon së kaluarës. Nuk ekziston më si shprehje e lirisë, por si diçka e gozhduar që pala fajtore e tërheq pas deshi s’deshi. Meqë ai është tjetër prej personit që shkaktoi krimin, a mund ta urrejmë ende? Dhe ç’të mirë bëjmë duke ndëshkuar?
Përfundimisht, Beauvoir argumenton se “i gjithë ndëshkimi është pjesërisht dështim”, sepse për ta rivendosur drejtësinë në botë, të bësh vërtet dikë të paguajë për krimet, kryesi i veprës duhet të përjetojë tmerrin e saj. Domethënë jo vetëm vuajtjen, por edhe situatën e viktimës. Kur ata që u liruan nga kampet e përqendrimit dhe vranë rojat e burgut, ata iu afruan hakmarrjes së suksesshme sepse, thotë ajo, “viktimat dhe torturuesit e tyre kishin shkëmbyer situatat vërtet.”
Sido që të jetë, Beauvoir nguron jashtëzakonisht që ta lejojë hakmarrjen private. Sigurisht se “sy për sy, dhëmb për dhëmb” ka atë që e quan “erë magjie. Orvatet t’i bëjë qejfin një zoti të errët e të panjohur të simetrisë. Por, mbi të gjitha, korrespondon me një nevojë të thellë njerëzore.” Megjithatë, parimi shërben vetëm sa për t’i dërguar hakmarrësit duke u përpëlitur në një moçal të paanë të hakmarrjes e padrejtësisë. Drejtësia sociale mund të jetë ngashënjyese, por pa proces të rregullt, rrezikon të katandiset në tirani: ata që kërkojnë hakmarrje mund të humbin lehtë kontrollin me vullnetin e tyre për pushtet; ata bëjnë gabime dhe ndëshkohen njerëzit e gabuar.
Gjykimet synojnë të adresojnë çështje të tilla, por Beauvoir vëren se ato kanë të meta të mëdha. Shpesh janë dramatike dhe pompoze, ku gjykatës të painteresuar që ndjekin procese abstrakte japin dënime arbitrare që janë aq larg nga krimi, saqë nuk ofrojnë ndonjë restitucion të arsyeshëm për dëmet e shkaktuara. Edhe pse mund të jemi të joshur të mendojmë se objektiviteti në sallën e gjyqit është ideal, Beauvoir-i kundërshton:
Gjyqet zyrtare pretendojnë të fshihen pas një objektiviteti që është pjesa më e keqe e trashëgimisë kantiane. Duan të jenë vetëm shprehje e të drejtës jopersonale dhe të japin verdikte që nuk do të ishin asgjë me tepër se përfshirje e një rasti të përveçëm nën ligjin universal. Por i akuzuari ekziston në veçantinë e tij dhe në praninë e tij konkrete nuk vesh aq lehtë petkun e një simboli abstrakt.
Ky është, megjithatë, sistemi që kemi. Një prej problemeve kryesore me qasjen e Beauvoir-it është se nuk ka mënyrë konkrete për të kuptuar se a trajton viktimizuesi tjetrin qëllimisht si objekt, se a ka ndonjë motiv tjetër, apo se po gënjejnë. Qëllimi i gjykatave është që të marrë parasysh gjëra të tilla, por se a e bëjnë këtë në mënyrë të efektshme është pyetje tjetër. Për më tepër, qëndrimet drejt faljes mund të shfrytëzohen për të keq.
Nënkuptimi i mendimit të Beauvoir-it është se edukimi pozitiv, rehabilitimi dhe të besuarit në njerëz që të vënë në vend nderin, janë udhë më të mira se hakmarrja. Të falësh nuk do të thotë të harrosh ose që njerëzit të dalin pa ferrë në këmbë për krimet e tyre; por, do të thotë të qenit të akorduar më mirë me situatat individuale, të respekuarit e njëri tjetrit dhe mbrojtja e dinjitetit të njerëzimit. Se a është tensioni mes sekseve apo mes viktimës dhe viktimizuesit, reciprociteti dhe bashkëpunimi ofrojnë një rrugë më të pastër drejt vëllazërisë dhe miqësisë. Të gjithë jemi “të brejtur nga hiçi”, siç thotë Beauvoir-i; të gjithë së bashku jemi të përhumbur në botë dhe e gjejmë vetën në situata të paqarta si liria që vazhdimisht ndeshen me njëra tjetrën dhe me ekzitentët shtazarakë, por jetët tona janë poashtu të ndëlidhura si gurët në një hark. E tillë është gjendja njerëzore, shkruan Beauvoir: “meqë nuk duhet që vetëm të vendosim se cila është situata jonë, por duhet ta zgjedhim në vetë zemrën e dykuptimësisë së saj”.
—
Skye C. Cleary është drejtore e Qendrës për Narrativa të Reja në Filozofi në Columbia University dhe autore e Ekzistencializmi dhe Dashuria Romantike [Existentialism and Romantic Love], 2015
Përktheu: Bardhi Bakija
