Sipërmarrësit e vetë-punësuar, punëtorët që punojnë në kushte të pasigurta ose “në të zezë”, si dhe familjet në rrezik social, kryesisht janë lënë të vetëm në stuhi.
Përkundër “optimizmit ekonomik” të elitës qeverisëse në Serbi, efektet e krizës shëndetësore janë derdhur në një masë të madhe në ekonominë. Megjithëse një shumë solide fondesh janë lënë mënjanë për ta ndihmuar ekonominë, duket se politika shtetërore e drejtuar drejt kategorive më të rrezikuara të punëtorëve, biznesmenëve dhe popullsisë ka mbetur e pandryshuar. Sipërmarrësit e vetë-punësuar, punëtorët që punojnë në kushte të pasigurta ose “në të zezë”, si dhe familjet më të rrezikuara sociale, kryesisht janë lënë të vetëm në stuhi.
Një numër i madh i pushimeve nga puna në sektorin informal të ekonomisë u shoqëruan me largime masive të punëtorëve që punuan në fabrikat e disa prej investitorëve më të mëdhenj të huaj. Politika ekonomike e tërheqjes së investimeve të huaja “me çdo kusht”, të cilën regjimet qeverisëse në vend e kanë ndjekur për shumë vite, ka treguar edhe një herë anën e saj të errët. Serbia gjithashtu është vendi i vetëm në rajon që nuk e rriti ose ta zgjerojë përfshirjen ndihmave sociale për pjesët më të varfra të popullsisë gjatë pandemisë.
Qeveria e Republikës së Serbisë miratoi masat e para serioze ekonomike në lidhje me minimizimin e pasojave ekonomike negative të pandemisë me një vonesë të caktuar, në fillim të prillit. Banka Kombëtare e Serbisë (BKS) ishte disi më e shkathët në miratimin e masave ekonomike anti-krizë, të cilat, përveç lëvizjeve të zakonshme të uljes së normës së interesit të referencës në kriza të këtij lloji, gjithashtu morën vendim për të vendosur moratorium për shlyerjen e kredive dhe lizingut. Vonesa në shlyerjen e këtyre detyrimeve ishte e vlefshme për një periudhë prej të paktën 90 ditësh nga vendosja e gjendjes së jashtëzakonshme (15 mars) dhe zbatohej për të gjithë personat fizikë dhe juridikë.
Një masë e tillë kishte të paktën ndikim pozitiv të përkohshëm në likuiditetin e popullsisë dhe sistemit ekonomik, por nuk mund të kalonte pa polemika të caktuara. Përkatësisht, edhe pse nuk kishin paguar për kamatë vonesat, gjatë periudhës për të cilën moratoriumi ishte i vlefshëm, bankat ngarkuan interes të rregullt për të gjitha kreditë. Në praktikë, kjo nënkuptonte rritjen e vlerës totale të detyrimeve pas skadimit të moratoriumit nga shuma e interesit të përllogaritur gjatë moratoriumit. Zyrtarët më të lartë të shtetit dhe mediat pro-regjimit nuk u përpoqën shumë për të shpjeguar më në detaje mekanizmin e moratoriumit, kështu që për shumë qytetarë, ky “kurth” shkoi “nën radar”.
Pas disa javësh pasigurie nëse dhe në çfarë mënyre do të reagojë ekonomikisht shteti në luftën kundër “armikut të padukshëm”, Ministria e Financave përfundimisht doli në publik me programin ekonomik të miratuar në ditën e fundit të marsit. Sipas njoftimeve të Ministrit të Financave, vlera totale e këtyre masave ishte 610 miliardë dinarë (5.1 miliarda euro), që është rreth 11 përqind e vlerës së BPV-së, së vendit. Sidoqoftë, këto 610 miliardë dinarë gjithashtu përfshinin hua nga bankat private për ekonominë, kështu që vlera e vërtete nga këto masa është 430 miliardë dinarë (7.8 përqin3eel/d e BPV-së).
Programi ekonomik i Qeverisë përfshin shtyrjen e pagesës së taksave dhe kontributeve në paga dhe fitime për tre muajt e ardhshëm, pagesa e pagës minimale për ndërmarrjet mikro, të vogla dhe të mesme për secilin punonjës në tre muajt e ardhshëm, qasjen në kredi të volitshme për këto kompani, si dhe pagesa të njëhershme prej 100 eurosh për të gjithë qytetarët e rritur të Republikës së Serbisë. Këto masa kanë çuar përfundimisht në injektimin e likuiditetit të tepërt në sistemin ekonomik, por ato mund të kenë qenë më bujare dhe dukshëm më seleksionuese.
Masa e shtyrjes së pagimit të taksave dhe kontributeve, p.sh. mund të shoqërohet gjithashtu me fshirjen e këtyre detyrimeve, veçanërisht për ndërmarrjet mikro dhe të vogla që operojnë në aktivitetet më të prekura si turizmi, hotelieria dhe transporti. Qeveria mund të krijonte një skemë sipas së cilës përveç pagimit të pagës minimale për ndërmarrjet më pak të rrezikuara, ajo gjithashtu do të paguante një sasi më të madhe të ndihmës për kompanitë që pësuan rënien më të madhe të qarkullimit, që ishte pikërisht rasti në aktivitetet e përmendura. Gjithashtu, mund të ishin bërë përpjekje shumë më të mëdha për t’i bërë kreditë e dedikuar për ekonomi shumë më të arritshme për ndërmarrjet mikro dhe të vogla, të cilat, ndryshe nga firmat më të mëdha, shpesh nuk kanë marrëveshje kredie të vendosura mirë me bankat, duke e bërë të vështirë për ta hyrjen në këto fonde shumë të nevojshme.
Kritere të këqija dhe epidemia e anulimeve
Që të kualifikohej çdo firmë për ndonjë nga masat sipas programit ekonomik të Qeverisë, ajo nuk mund të pushojë nga puna më shumë se 10 përqind të punëtorëve në periudhën nga fillimi i gjendjes së jashtëzakonshme deri në datën e hyrjes në fuqi të këtyre masave. Dhe pikërisht në këtë kriter kemi ardhur te problemi i parë i madh. Përkatësisht, lehtë mund të imagjinojmë një situatë në të cilën një floktar ose automekanik me deri në 9 punonjës ishte detyruar të pushojë së paku një punëtor për shkak të rënies drastike të kërkesës. Sipas këtij kriteri të vendosur, një vendim i tillë automatikisht do ta skualifikonte këtë kompani nga programi i ndihmës, për dallim nga disa kompani më të mëdha me deri në 100 të punësuar, të cilat teorikisht mund të pushonin nga puna deri në 10 punëtorë, pas së cilës ata ende mund të aplikonin zyrtarisht për ndihmë shtetërore. Në këtë mënyrë, shumë kompani që i përkasin grupit më të prekur nga kriza nuk do të mbulohen nga masat e ndihmës.
Një problem tjetër me këtë kriter është që në maksimumin e 10 për qind të punëtorëve të pushuar nuk përfshijnë punëtorë të punësuar përmes një prej agjencive të punësimit, pasi që punëtorë të tillë nuk janë regjistruar zyrtarisht si punonjës të një kompanie në të cilën de facto po punojnë. Gjithashtu, në 10 përqindëshin e punëtorëve nuk janë përfshirë ata që punojnë punë të përkohshme të rastit dhe sipas kontratave me afat të caktuar. Kjo është veçanërisht problematike nëse kemi parasysh se sipas të dhënave të Eurostat të këtij viti në kategorinë e punësimit të përkohshëm në Serbi ka deri në 437 mijë punëtorë. Numri i punëtorëve që punojnë në kushte të pasigurta në Serbi është rritur madje 4 herë në 8 vitet e fundit (nga 2.4 përqind në 2011 në 8 përqind në 2019) dhe aktualisht është në një nivel që është tre herë më i lartë se mesatarja e BE-së. Pikërisht ishin këta punëtorë (përveç punëtorëve që punojnë në sektorin informal) ata që u prekën më shumë gjatë pandemisë. Shkarkimet masive në Serbi u drejtuan nga investitorë të mëdhenj të huaj të cilët në të kaluarën, të inkurajuar nga një skemë bujare e subvencioneve shtetërore, zhvendosën një pjesë të kapaciteteve të tyre në Serbi.
Burimi: newseu.cgtn.com
Fabrika kabllovike finlandeze për industrinë e automobilave, PKC nga Smedereva, në dy valë pushoi nga puna rreth 350 vetë. Deri në vitin 2014, kjo kompani përmes programit të subvencioneve shtetërore merrte pothuajse 14 milion euro. Hutchinson, një fabrikë franceze që prodhon tuba për ujë dhe benzinë, pushoi nga puna 80 dhe 300 punëtorë (Numri varet nga ajo nëse i pyet punëtorët e Hutchinson apo kryetarin e bashkisë së Rumës). Kjo fabrikë ka marrë subvencione shtetërore për ndërtimin e të parit nga dy impiantet e prodhimit dhe gjithashtu ka pasur përfitime nga ndërtimi i infrastrukturës e cila u financua nga shteti dhe vetëqeverisja lokale në vlerë prej mbi një milion euro.
Si rezultat i procesit të likuidimit të deri në tre nënkontraktuesve që punojnë për kompaninë italiane Olimpias në Nish, e cila përndryshe është furnizuesi ekskluziv i kompanisë së famshme italiane Benetton, midis 500 dhe 700 punëtorë humbën punët e tyre brenda natës. Kjo kompani shumëkombëshe italiane është gjithashtu një nga ato kompani të huaja që kanë marrë subvencione bujare shtetërore. Në rastin e Benetton, deri në vitin 2015, kjo kompani ka marrë 10.5 milion euro subvencione në emër të mbërritjes së saj në Serbi.
Manipulimi i të dhënave për qëllime politike
Besoni apo jo, garnitura politike në pushtet në Serbi jo vetëm që lëvdohet me uljen e papunësisë në mes të një pandemie, ajo madje është krenare për faktin se papunësia ka rënë në një nivel rekord të ulët. Megjithëse kategoria e papunësisë sipas statistikave zyrtare me të vërtetë është zvogëluar, një rezultat i tillë është ekskluzivisht pasojë e metodologjisë ekonomike dhe nuk do të thotë se nuk ka pasur pushime nga puna gjatë pandemisë. Gjegjësisht, për të rënë në kategorinë statistikore të papunësisë, duhet të kërkoni aktivisht punë, e cila dukshëm, është e vështirë dhe ndonjëherë e pamundur në kushte pandemie. Kjo është arsyeja pse një numër i madh i punëtorëve nga kategoria e punësimit, pasi u pushuan nga puna, kaluan në kategorinë e jo aktivitetit dhe jo të papunësisë.
Falë kësaj, është e mundur në të njëjtën kohë të ulë papunësinë (me rreth 87 mijë) dhe punësimin (me rreth 33 mijë) në kurriz të një rritje të madhe të pasivitetit (jo vetëm nga kategoria e punësimit por edhe e papunësisë). Kjo është arsyeja pse numri që flet për uljen e punësimit është shumë më i rëndësishëm për të fituar një pamje të situatës aktuale në tregun e punës në Serbi.
Por, për të marrë një pamje edhe më të mirë, na duhen edhe disa të dhëna. Kështu, p.sh. Organizata Ndërkombëtare e Punës (ONP) ka llogaritur që në Serbi, në tremujorin e tytë krahasuar me tremujorin e parë, numri i përgjithshëm i orëve të punës në nivelin e të gjithë ekonomisë ishte më i ulët deri në 14.8 përqind, e cila teorikisht do të ishte ekuivalente me humbjen e 510 mijë vendeve të punës. Sidoqoftë, është e rëndësishme të thuhet se kjo ulje e numrit të përgjithshëm të orëve të punës përfshin jo vetëm njerëzit që kanë humbur në të vërtetë punën e tyre, por edhe punëtorët të cilëve u janë shkurtuar orët e punës si dhe punonjësit që aktualisht janë në pushim të detyruar, etj.
Elita politike në Serbi gjithashtu nuk e humbi rastin të mburret me faktin se Serbia do të ketë një nga nivelet më të ulëta të rënies së BPV-së gjatë pandemisë, ose siç dëshirojnë të thonë – shkalla më e lartë e rritjes (megjithëse është negative). Sidoqoftë, shkalla relativisht e ulët e rënies së BPV-së në Serbi (sipas FMN-së, 3 përqind këtë vit) nuk ka të bëjë fare me një politikë ekonomike tepër të suksesshme, por me strukturën përkatësisht mos-zhvillimin e ekonomisë. Pandemia e virusit korona ka prekur vendet e zhvilluara në mënyrë proporcionale më shumë për shkak të rëndësisë më të madhe relative të produkteve me vlerë të shtuar më të lartë, siç janë automobilat, makineritë dhe pajisjet, turizmi, etj., për të cilat ka rënë më shumë kërkesa.
Si një shtet pjesëmarrje të industrisë së bujqësisë dhe ushqimit (për ë cilat produkte kërkesa është më pak e prekur) është pesë ose tre herë më e lartë se në vendet e Evropës Perëndimore, Serbia thjesht nuk ka të njëjtat probleme si vendet e zhvilluara të Perëndimit.
“Dhuratë” parazgjedhore në formën e 100 eurove
Vendimi i Qeverisë për të përfshirë në paketën e masave ekonomike me pagesë të njëhershme prej 100 eurosh për të gjithë qytetarët e rritur shkaktoi pakënaqësinë më të madhe në qarqet ekonomike, por edhe në vetë publikun. Arsyeja kryesore qëndron në faktin se ndihma financiare është e njëjtë pavarësisht nga të ardhurat e individit.
Kështu, kemi pasur një situatë në të cilën anëtarët më të pasur të shoqërisë as nuk i kanë vërejtur pagesat prej 100 eurosh në llogaritë e tyre bankare, ndërsa për ata që kanë më shumë nevojë për këtë ndihmë, ishte e pamjaftueshme për t’i përmbushur nevojat më themelore. Familjet e varfra me numër më të madh të fëmijëve kanë kaluar më së keqi pasi që vetëm qytetarët e mitur nuk e marrin këtë ndihmë.
Familjet e varfra gjithashtu nuk kanë kursimet e tyre dhe kanë më pak se ku mund të mbështeten (p.sh. më vështirë huazojnë para) dhe në kushte pandemie ka kosto të jashtëzakonshme (maska, higjienë, etj.). Politika e përgjegjshme shoqërore në kohë krize është veçanërisht e rëndësishme në vendet që gjenden në majën evropiane për sa i përket niveleve të rrezikut nga varfëria që përfshin Serbinë.
Në atë kontekst, është fakt shkretues që Serbia është i vetmi vend në rajon e cila as nuk e ka rritur sasinë e ndihmës sociale financiare dhe as nuk e shtrirë ndihmën në numër më të madh njerëzish. Një pjesë e madhe e fondeve të buxhetit, deri në 600 milion euro, do të shpenzohen për pagesë të njëhershme prej 100 eurosh ndihmë për të gjithë qytetarët. Në krahasim, është dy herë e gjysmë më shumë se pagesa vjetore e të drejtave për përfituesit e mbrojtjes sociale, gjysma e buxhetit bujqësor apo madje trefishi i investimit mesatar vjetor për kujdesin shëndetësor në tre vitet e fundit.
Sipas vlerësimeve nga Këshilli Fiskal, deri në 30 përqind të ndërmarrjeve në Serbi nuk përdorën mundësinë e shtyrjes së pagesës së taksave dhe kontributeve për paga dhe fitime. Dy të tretat e ndërmarrjeve mikro, të vogla dhe të mesme u mbështetën në rezervat e veta dhe ndihmën e miqve dhe familjes për të zgjidhur vështirësitë financiare gjatë gjendjes së jashtëzakonshme dhe vetëm 5-10 përqind thanë që masat qeveritare kanë ndikuar në vendimin e tyre për të mos i pushuar nga puna punëtorët. Sipas anketës së dy OJQ-ve vendase rreth 230 milion euro nga 950 milion, ishte vlera totale e ndihmës shtetërore të drejtpërdrejtë për kompanitë në formën e pagesave minimale, potencialisht kishte mundur t’u shkojë kompanive që nuk pësuan humbje ekonomike. Të gjitha këto të dhëna paraqesin argumente në favor të një qasje më selektive për përzgjedhjen e kompanive dhe aktiviteteve që kanë më shumë nevojë për ndihmë ekonomike.
Nëse për paketën e parë të masave mund të thuhet se për shkak të thjeshtësisë më të madhe ishte e nevojshme të jepeshin ndihma për të gjithë në mënyrë që paratë të mbërrinin te kompanitë e rrezikuara sa më shpejt që të jetë e mundur, një argument i tillë nuk mund të përdoret për paketat e tjera të ndihmës ekonomike pasi Qeveria kishte kohë të vlerësonte se cilët sektorë të ekonomisë u rrezikuan më shumë nga pandemia dhe sipas rrethanave të bënte një paketë të re masash.
Një program ekonomik që do të ishte shumë më seleksionues (për shembull, duke futur rënien e nivelit të caktuar të qarkullimit si kriter për dhënien e ndihmës), por gjithashtu më bujar për një numër shumë më të vogël të kompanive të synuara, si dhe një politikë me përgjegjësi shoqërore që do të rriste ndjeshëm shpenzimet për mbrojtjen sociale e shtresave më të rrezikuara të popullatës paraqet një përgjigje të vetme të mundshme ndaj pasojave të paparashikueshme ekonomike të një pandemie që akoma nuk i shihet fundi.
Iniciativa “Tregime nga rajoni #2“ zbatohet nga Res Publica dhe Instituti për Studime të Komunikimit – IKS (Maqedonia), në bashkëpunim me Analizo.ba (BeH), Sbunker (Kosovë) nisma qytetare Ne davimo Beograd“ (Serbi), ABCnews.al (Shqipëri), Prlija (Kroacia), SEGA (Bullgaria) dhe PCNEN (Mali i Zi).
