Rishtazi në Kosovë u ndez debati rreth veshjes së shamisë myslimane në arsimin parauniversitar në Kosovë, si rezultat i një fushate të nisur në rrjete sociale nga komuniteti mysliman. Kjo fushatë bënë thirrje për ndryshimin e një akti nënligjor, një udhëzimi administrativ të qeverisë së Kosovës të vitit 2010 (dhe më pas të vitit 2014) i cili në njërin prej neneve të tij ua ndalon nxënësëve “bartjen e uniformës fetare” në shkolla.
Debati po zhvillohet kryesisht në mes dy palëve me bindje diametralisht të kundërta. Megjithkëtë, duket se përkrahësit e lejimit të veshjes së shamisë në shkolla, në njërën anë, dhe kundërshtarët e saj, në anën tjetër, janë të një mendje se termi “uniformë fetare” nënkupton edhe shaminë myslimane.
Duke qenë se debati mbi mbajtjen e shamisë në shkolla ka degraduar në diskutime jorelevante, mbase nuk është e tepërt që qysh në fillim të rikujtojmë se tema e debatit nuk është për opinionet, qëndrimet dhe shijet tona në lidhje me veshjen islame, as për mënyrën se si vishemi ne personalisht, as se si i veshim ose do të donim të visheshin fëmijët tanë, por nëse shteti duhet t’ua ndalojë nxënëseve të mitura veshjen e shamisë myslimane, pavarësisht nëse ajo veshje vjen nga vendimi ose ndikimi i familjes ose nga zgjedhja e lirë personale.
Sidoqoftë, pavarësisht kuptimit të “uniformës fetare” në këtë akt nënligjor dhe pavarësisht zbatimit të tij në praktikë, në vijim, radhis disa vërejtje nga vrojtimet e debatit në fjalë, duke ofruar komente për secilën prej tyre, duke u nisur nga një pikëpamje liberale e pushtetit shtetëror dhe e konceptit të shekullarizmit, që argumenton se vështirë që mund të ketë justifikim liberal për ndalimin e mbajtjes së shamisë myslimane nga ana e nxënëseve në shkolla.
Ky nuk është një debat teologjik a etik, por një debat mes liberalizmit dhe totalitarizmit
Ekziston një tendencë në Kosovë që synon ta edukojë komunitetit mysliman se shamia nuk është pjesë e teksteve burimore të Islamit, domethënë Kuranit. Duke u bazuar në këto konkluzione, nxirren përfundime rreth relevancës a jorelevancës morale të veshjes së shamisë. Gjithashtu, debati eshtë duke u zhvilluar në kontekstin e të drejtave të grave. Njëra palë argumenton se shamia ka një simbolizëm ideologjik që tregon për shtypjen e grave myslimane, pala tjetër argumenton se shamia është çlirim i gruas.
Këto çështje janë krejt të parëndësishme për debatin, sepse tema nuk është për shaminë si veshje të normuar a jo me tekste burimore fetare, e as për shaminë si veshje që pasqyron patriarkatin a emancipimin në Islam. Në thelb, tema është nëse shteti ose ndonjë institucion shtetëror duhet t’ua ndalojë vijimin e shkollimit vajzave të mitura që veshin shaminë ose t’i detyrojë ato të ndjekin shkollimin e detyrueshëm sipas ligjit, por pa veshjen e shamisë, pavarësisht interpretimit të saktë të veshjes së shamisë të pëcaktuar sipas jurispudencës Islame.
Prandaj, diskutimet teologjike dhe qëndrimet personale e grupore mbi teologjinë dhe traditën fetare duhet lënë jashtë debatit. Në këtë çështje është e rëndësishme vetëm si konceptohet shoqëria: si liberale a si totalitare. Shoqëria liberale e duron larminë dhe ushqen tolerancë në mes grupeve e komuniteteve që janë të ndryshëm dhe që nuk e pëlqejnë gjithaq njëri-tjetrin, kurse shoqëria totalitare do me njëjtrajtësu shoqërinë sipas parapëlqimeve të një grupi a ideologjie, qoftë edhe me kufizime, imponime a me dhunë shtetërore.
Në rastin e debatit për veshjen e shamisë në shkolla, shoqëria liberale do ta lejonte atë, në emër të lirisë, diversitetit, mosndërhyrjes së shtetit në sferën e familjes, shekullarizmit liberal, ndërsa shoqëria totalitare do ta ndalonte atë në emër të uniformitetit kulturor, kërcënimit të identitetit kolektiv, shekullarizmit agresiv ose ndonjë interesi të supozuar shtetëror.
Ky nuk është debat identitar as politik, por një debat ligjor
Debati ka rrëshqitur në një kahje që çështjen e shamisë myslimane e trajton nga pikëpamja identitare kombëtare. Kësisoj, kundërshtarët flasin për identitetin shqiptar dhe shaminë myslimane, duke i vënë ato në raporte dikotomike, ku shamia përbën një praktikë që e kërcënon identitetin kulturor shqiptar. Kështu, debati rrezikon të kthehet në një grindje të panevojshme identitare në nivel simbolik.
Kjo pikëpamje hamendëson një trajtë të caktuar të identitetit shqiptar dhe, për më tepër, neglizhon komunitetet joshqiptare në vend. Më pas, në pajtim me këto, ngul këmbë që identiteti shqiptar përjashton çfarëdo shprehje a praktikë që nuk i shkon përshtati trajtës së hamendësuar dhe, duke neglizhuar komunitetet joshqiptare në këtë diskutim, nuk merr parasysh mundësinë që për disa komunitete veshja e shamisë (ose çfarëdo veshje tjetër fetare) nuk përbën kurrfarë problemi identitar etnik sepse është pjesë e e rëndësishme e praktikave kulturore të komunitetit. Më e rëndësishmja, identiteti etnik dhe fetar jo medoemos e përjashtojnë njëra-tjetrën, por e përplotësojnë njëra-tjetrën.
Pavarësisht nëse do të mund të diskutoheshin implikimet identitare dhe politike të mbajtjes së shamisë myslimane, ajo kishte me qenë një temë për një debat tjetër, ngaqë këto implikime, të supozuara, të mundshme ose reale, në njërën anë, dhe veshja e shamisë në shkolla (ose kudo), në anën tjetër, nuk ka nevojë të diskutohen bashkë. Unë mund të kem një mendim për aspektet identitare e politike të një veshjeje të caktuar, por nuk e marrë këtë si arsye për të kërkuar ndërhyrjen e shtetit në kufizimin a mbështetjen e asaj veshjeje, sidomos në një shoqëri shumëtnike dhe shumëkulturore.
Qëndrimi armiqësor ndaj shamisë në shkolla e kthen këtë çështje në luftë simbolike, duke krijuar bllokun e “të përjashtuarve” në mesin e komunitetit besimtar mysliman ose, për më keq, duke rrezikuar të radikalizojë ata, ngaqë ushqen pretendimin, jo rallë të përdorur nga një pjesë e zëshme e klerit dhe udhëheqësve të komunitetit, për trajtimin diskriminues të myslimanëve në shtet a në institucionet publike.
Familjes i njihet e drejta ta veshë fëmijën sipas stilit që zgjedh ajo
Shteti ia njeh familjes të drejtën t’i edukojë dhe t’i veshë fëmijët që rriten në gjirin e saj sipas vlerave dhe stilit që ajo zgjedh, përveç në raste kur fëmija detyrohet me dhunë ose në forma që përbën shkelje të të drejtave të fëmijës.
Një arsye tjetër është se një e mitur nuk është në gjendje të bëjë zgjedhje të lirë të mbajtjes së saj, andaj familja nuk bën ta veshë atë sipas traditës islame. Ky arsyetim është i paqëndrueshëm nga dy aspekte. Së pari, arsyetimi sugjeron se të miturat që vishen sipas traditës Islame e bëjnë këtë si rezultat i imponimit nga familja dhe aspak si zgjedhje personale. Së dyti, e neglizhon faktin se në të gjitha rastet, është familja ajo që kryesisht vendosë se si të vishen fëmijët dhe se fëmijët kanë më pak liri për të vendosur vetë për veshjen e tyre. Andaj, është e vështirë të flitet për ndonjë liri aq të gjerë të të miturve për t’u veshur si të duan vetë.
Vetëm në moshën e adoleshencës të rinjtë kërkojnë më shumë liri nga familja për të zgjedhur rrobat e tyre. Dikush prej tyre shkon më tepër pas modës mbizotëruese, dikush pas një kulture me të cilën do të identifikohet, (p.sh.: pas ndonjë rryme muzikore), dikush tjetër pas një subkulture që sfidon prirjet mbizotëruese të veshjes, dikush pas një tradite fetare, e të tjera. Kjo është fazë e rëndësishme e zhvillimit të identitetit të njeriut, kur adoleshenti ushtron lirinë e identifikimit me një grup, traditë, kulturë, duke qenë aktiv në përzgjedhjet që i bën. Natyrisht, kjo vlen edhe për adoleshentet që janë më aktive në vendimin e tyre për të veshur shaminë; ato janë në një rrugëtim drejt autenticitetit, domethënë drejt ndërtimit të veteve të tyre sipas zgjedhjeve të tyre.
Ndalimi i një veshjeje të caktuar, (në këtë rast fetare), ose imponimi i një veshjeje përbën kufizim të lirisë dhe për më keq, në një fazë kur të rinjtë janë në fillojnë të mendojnë e të sillen si të pjekur. Andaj, është e panevojshme që shteti të ndërhyjë në stilet e veshjeve dhe, për më keq, diskriminuese, duke veçuar me kufizim një stil veshjeje që motivohet nga besimi fetar.
Rrugët demokratike nuk mund të mbyllen
Një arsyetim i palës kundërshtuese të shamisë thotë se komuniteti i besimtarëve nuk e ka hallin tek të drejtat dhe liritë e grave, por e përdor kërkesën për mbajtjen e shamisë në mënyrë të pasinqertë dhe instrumentale për arsye tjera. Pra, sipas këtij arsyetimi, nuk bëhet fjalë për qëndrim parimor ndaj të drejtave të grave, por vetëm thirret në to sa për të realizuar një kërkesë që buron nga besim fetar.
Megjithatë, shoqëritë demokratike nuk mund të bëjnë hetime se si e ku formohen pikëpamjet dhe qëndrimet politike të qytetarëve të tyre dhe të censurojë pikëpamjet dhe qëndrimet që motivohen nga besime fetare. Natyrisht që komunitetet fetare dhe etnike do të marrin pjesë në politikë duke sjellë animet e tyre botëkuptimore dhe ideologjike në debatin dhe arenën politike. Kjo është vetë natyra e politikës.
Askujt nuk mund t’i ndalohet përdorimi i rrugëve demokratike në kërkim të të drejtave të njeriut dhe të qytetarit, as atëherë kur ka dyshime në motivet e atyre që kërkojnë rrugë demokratike për ushtrimin e të drejtave të tyre. Ne mund të mbajmë qëndrimet, arsyetimet, mospëlqimet, kritikat tona për veshjen islame me shami a pa shami, ose për cilëndo veshje që motivohet nga tradita fetare a kombëtare, nga prirjet e modës, nga shija personale, etj, por të mos justifikojmë shtetin që vë në shërbim mekanizmat shtrëngues e ideologjikë të tij për të imponuar qëndrimet tona rreth veshjes gjerësisht në shoqëri.
Shamia në shkollë nuk e cënon shekullarizmin
Debati ka ngritur një shqetësim se dukja e shamive në shkollë kërcënon shekullarizmin, pasi cenohet parimi i ndarjes së fesë nga shteti, dhe kësisoj institucionet publike nuk janë të mbrojtura nga feja. Sipas kësaj logjike, i bie se shamia (si dhe shumë aspekte të dukshme të besimit fetar) kudo në institucione dhe për të gjitha moshat, pra jo vetëm në shkolla dhe jo vetëm për të mitura, gjithashtu përbën kërcënim për shekullarizmin. Ky është përfundimi logjik i pretendimit se dukja e shamisë në shkolla nuk shkon me parimin shekullarist të ndarjes, ndonëse, natyrisht, jo të gjithë kundërshtarët e shamisë në shkolla e mbështesin ndalimin e shamisë për gratë e rritura në institucionet publike.
Mirëpo, kjo është një pikëpamje dritëshkurtër dhe bazohet në një të kuptuar të gabuar të shekullarizmit. Ndalimi i shfaqjes së fesë në institucione publike nuk është i domosdoshëm për ruajtjen e shekullarizmit politik dhe karakterik shekullar të shtetit. Në debatin në fjalë, shteti mban qëndrim asnjanës dhe nuk ndërhyn për të ndaluar një praktikë fetare në institucione publike. Në të vërtetë, shekullarizmi do të kërcënohej nëse shteti do të merrte anë, duke normuar mbajtjen e shamisë në institucione publike, dhe assesi duke lejuar mbajtjen e saj.
Ç’është e vërteta, një lloj shekullarizmi që është më i ashpër ndaj shfaqjes së praktikave fetare në shkolla dhe institucione publike, siç është modeli francez, mund ta ndalojë veshjen e shamisë në shkolla, mirëpo, në shoqërinë tonë, konceptimi dhe praktika e shekullarizmit vazhdon të mbetet fushëbetejë në mes forcave shoqërore dhe ende nuk është etabluar një model i shekullarizmit. Shekullarizmi ynë, tash për tash, nuk e arsyeton ndalimin e veshjes fetare në shkolla.
Ndalimi i veshjes së shamisë në shkolla nuk mund të arsyetohet me parimin e ndarjes së shtetit nga feja. Kur flitet për parimin shekullarist të ndarjes, nuk bëhet fjalë për ndarjen e fesë nga politika ose pushteti (se kjo është e pamundur, së paku, për politikën demokratike), po për ndarjen e fesë nga pushteti shtetëror, ose më saktë, për ndarjen e autoritetit fetar nga aparati ideologjik shtetëror dhe nga mekanizmat e detyrimit shtetëror.
Një frikë reale nuk është se fetarët shprehin idetë e tyre në arenën politike, porse, nëse do të fuqizoheshin politikisht, do të udhëhiqnin politika fanatike, joliberale e jodemokratike. Sado që, tash për tash, nuk duket i mundshëm, ky mbetet një rrezik potencial, sidomos duke pasë parasysh që Islami sot, siç konceptohet e praktikohet nga një numër fetarësh, qëndron në shpërputhje mbyllur me vlerat e lirisë dhe demokracisë. Sidoqoftë, ky problem më së miri adresohet duke forcuar institucionet dhe kulturën demokratike që do t’ua kufizonin mundësitë forcave fetare fanatike për të marrë pushtet.
Domosdoshmëria për dialog shoqëror
Asnjëra nga vërejtjet dhe komenet e mësipërme nuk e përjashtojnë diksutimin publik për veshjen islame (si edhe për veshjet tjera). A mund të ketë diçka problematike me shaminë për të mitura? Po. A mund të ketë justifikim liberal për ndalimin e veshjes së shamive në shkolla? Vështirë se po. Këto tema duhet të debatohen. Mirëpo, pozicionimi i organeve shtetërore në njërën anë të debatit dhe marrja e vendimeve arbitrare të shtetit në të mirë saj, kishte me qenë dhunim i debatit dhe tentim për të mbyll debatin shoqëror.
Nevojitet një dialog shoqëror për të diskutuar këtë çështje publike dhe, meqenëse kjo afekton komunitetin dhe familjet myslimane më praktikuese të fesë, është shumë e rëndësishme që të niset një dialog më i gjerë shoqëror edhe me pjesëtarë nga komuniteti, sidomos me gratë në mesin e tyre.
Edukimi qytetar, të cilin shteti e ushtron në mënyrën më efikase në institucionin shkollor, kërkon që asnjë qytetar, i cilësdo moshë a gjini, sido që të vishet, cilëndo fe që ta praktikojë a të mos e praktikojë, të mos privohet nga edukimi dhe të mirat publike që ofron shteti. Aty të gjithë pa dallim, vajza e djem, me shami a me kapelë, me pantollona a me fustane, mësojnë gjëra edhe për veshjen, për lirinë e zgjedhjes së veshjes, si dhe për ndërlidhjen e veshjes me ideologjitë mbizotëruese, ndër tjerash.
Pavarësisht se çfarë ka me ndodhë me Udhëzimin administrativ për të cilin po debatohet, nëse ka me u ndryshu apo jo dhe si ka me u zbatu në praktikë, ky debat mbetet i rëndësishëm, ngaqë është pjesë e një diskutimi më të gjerë publik rreth vlerave mbi të cilat duam që të themelojmë shoqërinë: shekullarizmin dhe lirinë, si dhe raportit të këtyre me publiken, shtetin, familjen dhe individin. Andaj, tema e debatit meriton vëmendje, pavarësisht Udhëzimit dhe fushatës për ndryshimin e tij.
