Armiqtë e të shkruarit

Kristofer Hiçens dhe unë s’kemi qenë miq të afërt – unë isha një planet i vockël që sillej rreth orbitës së tij. Kohë pas kohe e ndjeja kamxhikun e tij retorik të më godiste në shpinë, dhe mundohesha t’ia ktheja goditjen e t’ia tregoja vendin. Mund t’ia qëlloni se kush dilte fitues në ato debate. Tema zakonisht ishte Iraku. Të dytë e mbështesnim luftën. Por unë e mbështesja luftën në mënyrë më ambivalente dhe liberale, kurse Kristoferi e mbështeste atë në mënyrë heroike dhe revolucionare. Sa më shumë që lufta thellohej, aq më shumë zbehej besimi im në të. Kristoferi, në anën tjetër, e ktheu këmbënguljen e tij në pikë krenarie.

Shumë miqësi u prishën në atë periudhë, përfshi edhe ca miqësi të miat. Por diçka e çuditshme ndodhi me marrëdhënien time me Kristoferin. Sa herë që ai më përçmonte duke më quajtur njeri që e zgjedh mesataren e pozicioneve, apo mbështetës të ideve varësisht prej popullaritetit të tyre, dhe sa here që unë i përgjigjesha duke e quajtur një pseudo-Lord Bajron, dukej sikur bëheshim miq edhe më të mirë. E sulmonim njëri-tjetrin me fjalët më të rënda në artikujt e shtypit, dhe nuk vononte shumë dhe shkëmbenim e-maila me doza pishmani, por pa u tërhequr prej pozicioneve tona. Pastaj takoheshim për një pije pa i përmendur fare shkëmbimet, dhe kështu krijohej një afërsi edhe më e madhe mes nesh. Hedhja e shigjetave drejt njëri-tjetrit ishte mënyra se si mund të krijoje afërsi me Kristroferin.

Pasi u sëmur, Kristoferi më dërgoi një email që më bëri të kuptojë se vërtetë ishim miq:

I dashur Xhorxh,

Kujtesa më thotë se duhet të ketë qenë ose Rayner Heppenstal ose Richard Rees që ka thenë për Oruellin diçka të tipit se ai ishte shumë i preokupuar me “anën e ndotur të facoletës së jetës.” Mua më duhet ta di se cili prej tyre e ka thënë dhe cilat ishin fjalët e sakta. I hodha një sy raftit tim të madh me librat e Oruellit dhe papriptams u ndjeva tepër i lodhur për të kërkuar (gjë që dikur do ta bëja me kënaqësi), kështu që po të punësoj ty si një rrugë të shkurtër.

Për shkak se biblioteka ime është e radhitur alfabetikisht, mbrëmë vura re rastësisht se aty ku përfundon Oruelli është një roman me emrin “Njeriu gjysmak…”. (Ky ishte tituli i romanit tim të parë dhe të pakuptueshëm).

Atëherë, duke të falënderuar dhe duke shpresuar se mund të marrë përgjigje të shpejt, të përshëndes miqësisht si gjithmonë.

Kristoferi.

Aftësia e tij për të qenë brutal në shtyp dhe i këndshëm në takim të drejtpërdrejtë ishte një cilësi e Kristoferit të cilën e admiroja tej mase. Kjo aftësi e shpaloste thellësinë e vlerës së tij si shkrimtar dhe si qenie njerëzore. E kishte njëfarë etike klasike. Njëherë më pati thënë: “Unë jam Pejnist!”, duke e nënkuptuar Tomas Pejnin. Më duket përshkrim i saktë. Kristoferi jetoi disa shekuj më vonë se koha e tij. Ai si figurë i takonte epokës së Përndritjes. Ishte pamfletist i kafeneve, gjithmonë i gatshëm për t’u kacafytur; një luftëtar i paarsyeshëm në mbrojtje të arsyes; një emigrant nga Anglia që erdhi në Botën e Re për të na treguar se cili ishte kuptimi universal i fjalëve të deklaratës sonë të pavarësisë, dhe të na mbajë përgjegjës për ato.

Ndërkohë që kalojnë ditët nga vdekja e tij shumë e parakohshme, Kristoferi më mungon gjithmonë e më shumë. Jo edhe aq shoqërimi me të, sa më mungon prezenca e tij shkrimtar. Me vdekjen e tij, një frymë e tërë shpirtërore u largua nga bota e letrave. Meqë unë jetën e kam bërë në këtë botë, dhe kjo është bota e vetme në të cilën mund ta përfytyroj një jetë, po e përjetoj humbjen e kësaj fryme personalisht.

Përse një karrierë si ajo e Kristofer Hiçensit sot është jo vetëm vështirë e mundshme, por gati e paimagjinueshme? Thënë ndryshe: përse atmosfera e sotme është armiqësore ndaj këtij lloj shkrimtari? Kush janë armiqtë e shkrimit sot?

Them se armiku i parë është përkatësia. E di se mund të duket perverse ideja se përkatësia është armike e shkrimit. Fundja, jeta është e karakterizuar nga vetmia – shkrimi është i mundur vetëm në izolim jokomod, në përballje me vetëveten – ndërsa jeta bëhet e tolerueshme dhe domethënëse nga një ndjenjë e ndërlidhjes me botën përreth. Çdo njeri ka nevojë ta ketë dikë si model dhe mentor, veçanërisht të rinjtë që e nisin karrierën nga një pikë ku të bëhesh shkrimtar duket si gjë e pamendueshme. Por nuk e kam fjalën për këtë lloj solidariteti kur flasim për përkatësinë. E kam fjalën për faktin se sot prej shkrimtarëve pritet që të idendifikohen me një komunitet dhe të shkruajnë si përfaqësues të tij.

Njëfarëdore, kjo është e kundërta e të shkruarit si aktivitet që synon të depërtojë tek të tjerët. Kur e hapim një libër apo e klikojmë një artikull, gjëja e parë të cilën sot duam ta dimë është se cilit grup i përket autori. Grupi mund të jetë politik, etnik, seksual apo edhe një klikë letrare. Përgjigja qe i japim vetes e bën leximin më të thjeshtë. Ajo na tregon se çfarë mund të presim nga teksti, madje edhe se çfarë të mendojmë për të. Përkatësia në grup na kursen shumë energji dhe kohë duke e kryer funksionin e mendimit për ne.

Politikanët dhe aktivistët janë përfaqësues. Shkrimtarët, në anën tjetër, janë individë, puna e të cilëve është që ta gjejnë një gjuhë e cila mund ta tejkalojë hendekun e padepërtueshëm i cili na ndan prej njëri-tjetrit. Ata nuk shkruajnë në emër të askujt tjetër përveç vetes së tyre. Por sot shkrimtarët e kanë çdo shtysë të mundshme për ta bërë punën e tyre lehtësisht të identifikueshme si anëtarë të plotë të një bashkësie. Përkatësia sot është numerikisht e kodifikuar nga mediat sociale me like-at, retweet-at, apo numrat e miqve dhe ndjekësve. Shkrimtarët sot mendojnë për këta numra, prandaj edhe kanë kujdes se çfarë mendimesh shprehin dhe mos rastësisht asocohen me figura kontraverse për grupin. Në rastet më të suksesshme, kultivimi i ndjekësve bëhet qëllim në vetëvete dhe ia zë vendin krejtësisht të shkruarit.

Në kohën që po jetojmë, ideja se mund të mbash qëndrim tëndin më nuk mendohet si gjë e ndershme dhe e dëshirueshme. Kjo të bën të dyshimtë, nëse jo edhe qesharak. Nëse nuk e ke prapa vetes një komunitet që të lavdëron, të bën tifozllëk, t’i intimidon dhe t’i shpartallon kundërshtarët, atëherë kush je ti? Je një copë e shkëputur shkrimtari, gjithmonë i/e brishtë nga mundësia për t’u ndëshkuar për pavarësinë tënde nga njëri grup ose tjetri, ose, edhe më keq, për t’u injoruar.

Në vitin 2015, shoqata PEN America, anëtar dhe adhurues i së cilës jam edhe unë, ia dha çmimin e vet të parë të Guximit dhe Lirisë së Shprehjes revistës satirike franceze Charlie Hebdo. Katër muaj para dhënies së çmimit, dy xhihadistë e patën masakruar shumicën e stafit të revistës gjatë takimit të rregullt javor të redaksisë. Çmimi të cilin ne e dhamë ngjalli pakënaqësi në mesin e shkrimtarëve amerikanë. Më shumë se 200 anëtarë të PEN e denoncuan vendimin, përfshi këtu disa nga shkrimtarët më të njohur të vendit, ndërkohë që dhjetëra të tjerë refuzuan të marrin pjesë në ceremoninë e shpërblimit. Satira e Charlie Hedbo, me raste fëmijërore, shpesh sulmonte Kishën Katolike dhe hebraikët ortodoksë. Por anëtarët e PEN menduan se karikaturat e vrazhda të hoxhallarëve të mllefosur dhe profetit Muhamed ishin të papranueshme. Kritiët në PEN mendonin se Islami teokratik nuk duhej të ishte objekt i satirës sepse myslimanët në Francë i përkisnin një grupi “të margjinalizuar, të sulmuar dhe të viktimizuar”. E njëjta gjithsesi mund të thuhej edhe për çifutët në Francë apo, në atë moment, edhe për satiristët francezë. Në fakt, duhej alamet guximi për të thënë se në mes të xhihadistëve të armatosur dhe karikaturistëve të pambrojtur, balanca e fuqive i favorizonte këta të fundit. Këta 200 shkrimtarë nuk deshën t’i nderonin kolegët e tyre që paguan çmimin më të madh për shprehjen e lirë. Ata ishin anëtarë të një organizatë të themeluar për ta mbrojtur shprehjen e lirë, por nuk deshën ta mbronin këtë fjalë të lirë kur ajo u përball me vrasje. Siç tha Salman Rushdie: “Shpresoj se askush asnjëherë nuk do t’i sulmojë këta denoncues!” Fatmirësht, PEN nuk u dorëzua përballë presionit dhe revista e mori çmimin.

Dy vitë më vonë, PEN ia dha çmimin e njëjtë Marshit të Grave. Kësaj here nuk kishte kurrëfarë skandali, sepse anëtarët e PEN e mbështesnin kauzën pa kurrëfarë rezervash. Vitin vijues çmimi iu dha tre studentëve aktivistë për kauzën e kontrollit të përdorimint të armëve, dhe më pas Anita Hill-it. Sado të admirueshëm dhe të guximshëm që ishin këta fitues, ata tashmë nuk ishin më shkrimtarë dhe çështja kryesore më nuk ishte liria e shprehjes. Përvoja përcëlluese e vitit 2015 – vrasjet, skandalet që e përçanë PEN-in, si dhe ceremonia thellësisht e tensionuar e dhënies së çmimit, me njësitë speciale të policisë dhe qëntë nuhatës që kontrollonin Muzeun e Historisë së Natyrës – e dobësoi paksa zemrën e “lirisë dhe guximit të shprehjes”. Pas rastit Charlie Hebdo, ky çmim e mori karakterin e çmimit që shpërblente aktivizmin politik amerikan. PEN-i nderonte heronjtë që i takonin “anës sonë” – figura publike të cilët shumica e shkrimtarëve amerikanë i mbështesnin pa pikë rezerve. Çmimi e vlerësonte më shumë përkatësinë sesa lirinë. Siç na mësoi rasti Charlie Hebdo, liria e shprehjes, e cila qëndron në themel të punës së çdo shkrimtari, është temë e vështirë!

Në grupin e armiqve të shkrimit, përkatësia është ngushtë e ndërlidhur me frikën. Mund të jetë e çuditshme që po e them këtë, por e kam vënë re njëfarë frike që e ka kapluar botën e letërsisë dhe gazetarisë të cilën unë e njoh. Nuk po them se redaktorët dhe shkrimtarët po jetojnë në terror nga frika se do të dërgohen në burg. Gjithsesi, është e vërtetë se presidenti po i quan gazetarët “armiq të popullit amerikan”, dhe nuk është kohë e lehtë të jesh gazetar. Por akoma jemi të lirë për ta hetuar presidentin. Majkëll Mur dhe Robert De Niro mund t’i shprehin hapur fantazitë e tyre për ta grushtuar Donald Trampin në fytyrë, apo për ta goditur me një qese të mbushur me fekale. Pasoja e vetme nga deklarata të tilla janë trazirat në debatet online. Gjithashtu, nuk jemi në rrethanat ku xhihadistët islamikë ose nacionalistët e bardhë po sillen rrugëve duke i sulmuar poetët dhe filozofët në rrugët e qyteteve amerikane. Jo, frika për të cilën po flas është ajo e gjykimt moral, e turpërimit publik, e talljes shoqërore dhe e lëçitjes. E kam fjalën për frikën që shkrimtarët e kanë për të mos i dalë kundër ndonjë grupi të rëndësishëm për ta. Ortodoksia e zbatuar përmes presionit shoqëror mund të jetë shumë më e fuqishme se ideologjia zyrtare, sepse mllefi popullor peshon më shumë se linja politike e partisë.

Para ca kohësh, një shtëpi botuese i kishte kthyer përgjigje një mikut tim duke i thënë se libri të cilin e kishte dërguar për botim ishte i papranueshëm, sepse binte ndesh me “konsensusin” mbi temën e racës. Ideja se botuesit ekzistojnë pikërisht për t’i thyer konsensuset, për të provokuar me ide të reja, për t’i bërë lexuesit të ndihen jokomod dhe madje edhe të palumtur – kjo ide duket se ka zënë gjumë te shumë prej shtëpive botuese ku libri i mikut tim po refuzohej. Fatmirësisht qëlloi një botues i cili nuk e kishte harruar arsyen përse i ishte futur fushës së botimeve, dhe mori guximin ta botonte librin. Ky libër e gjeti rrugën e vet te shumë lexues, por rrymat dominuese po fryejnë ftohtë në drejtimin e kundërt. Rastet si ky me mikun tim, të pakta por frikësuese, po ndodhin rregullisht në institucione të cilat në thelb të misionit të tyre e kanë thënien e gjërave në mënyrë të saktë dhe të vërtetë. Nëse sot një asistent i redaktorit shkon dhe e alarmon redaktorin se një fjali e një artikulli mund të shkaktojë një shpërthim reagimesh në media sociale, çfarë do të bëjë redaktori? Do ta rrezikojë skandalin, apo do ta fshijë fjalinë? Me shumë gjasë do ta bëjë të dytën. Ideja se fjalia duhet të botohet pikërisht për shkak të rrezikut, për ta shpërfillur rrezikun, për t’i shtyrë kufijtë e shprehjes së lirë edhe disa milimetra më tutje – kjo ide sot duket e tejkaluar. Mendimeve tona sot dorën e fundit të redaktimit po ia jep turma.

Në një kohë kur anekënd botës demokracia ndodhet në rrezik, këto zhvillime nga bota letrare mund të duken krejt të parëndësishme. Por nëse shkrimtarët sot janë të frikësuar nga tingulli i zërit të tyre, atëherë punët origjinale, të sinqërta dhe të pastërta nuk do të mund ta shohin dritën e diellit. Në këto rrethana, politikanët, mogulët e teknologjisë dhe demagogët e televizioneve do të kenë më pak arsye për t’u shqetësuar. Nuk ka rëndësi nëse mban qëndrime të përkryera, apo se në cilën anë të polarizimit politik je pozicionuar: frika ndjell vetëcensurë, ndërsa vetëcensura është edhe më tinëzare dhe djallëzore se cenzura e imponuar nga shteti, sepse është metodë edhe më efektive për ta vrarë impulsin e të menduarit, i cili kërkon mendje të pakufizuar.

Një shkrimtar edhe mund të shkruajë duke u fshehur nga policia e mendimit. Por një shkrimtar që e mban policinë e mendimit përbrenda kokës së tij, që vazhdimisht e pyet veten: A mund ta them këtë? A kam të drejtë? A e kam thënë fjalën e duhur? A do mërziten aleatët e mi? A do t’ju ndihmojë armiqve? A do të më vërsulen turmat në twitter? – fjalët e këtij shkrimtari shumë shpejt do ta humbin jetën brenda tyre. Një shkrimtar që ka frikë t’ua thotë njerëve atë që nuk duan ta dëgjojnë e ka zgjedhur zanatin e gabuar.

Vitin e kaluar po ligjëroja në Yale një kurs mbi gazetarinë. Studentët e mi ishin të talentuar dhe punëtorë, por vazhdimisht përballesha me një problem: Ata vazhdimisht kërkonin të shkruanin nga një pozicion i bindjes së plotë morale. Në këtë lloj terreni ndiheshin më të fuqishëm dhe më të sigurt. Ndërkohë unë u jepja të lexonin autorë që e rrëfenin fuqinë e konfliktit të brendshëm dhe të dobësisë morale – Balduin, Oruell, Naipaul, Didion. U thashë studentëve të mi se shkrimi i mirë asnjëherë nuk buron nga shpërfaqja e virtytit. Por e vija re se ata ishin skeptikë, thuajse unë po i udhëzoja të bënin diçka të gabuar. Atyre u interesonin temat për të cilat tashmë kishin bindje të qarta.

Studentët e mi janë rritur në një dekadë kur diskursi publik të detyron të mbash anë dhe të mos heqësh dorë. Shkrimtarët me ndikimin më të madh sot janë ata që shkruajnë me një qartësi morale rrezatuese. Drita e këtij lloj shkrimi nuk synon që t’i iluminojë lexuesit, por t’i nënshtrojë.  Rrezatimi është aq i fortë saqë lexuesit më nuk i vënë re gabimet logjike ose kontradiktat e jetës së vërtetë. Madje, lexuesit kanë reshtur së  dëshiruari diçka të tillë. Atyre u mjafton të ngrohen nga nxehtësia e rrezeve dhe shkëlqimi verbues. Qartësia morale është tërheqëse për arsye të qarta, sidomos tani në vitet e Trampit, kur gjithçka që ka vlerë – ndershmëria, tolerance, besnikëria, guximi – është duke u hedhur në kosh të plehrave nga njerëzit më të fuqishëm në Amerikë. Presidenca e Trump e bën çdo gjë të qartë, ndërsa detyra e çdo qytetari është njëlloj e qartë – t’i ruajë këto vlera me çdo kusht.

Për shkrimtarët megjithatë gjërat nuk janë njësoj. Në përgjithësi, fenomeni Trump nuk ka qenë i mirë për ta. Siç pati shkruar njëherë Kristofer Hiçens: “Pikëpamjet nuk duhet të përfillen. Nuk ka rënëdësi se çfarë mendon, por si mendon!” Për shkrimtarët, qartësia morale e ka efektin e rrafshimit të mendimit. Ajo i shpërlan detajet e përvojës njerëzore asisoj që ajo e humbet llojllojshmërinë dhe vitalitetin e vet. Bindjet e forta e dobësojnë fuqinë e dyshimit, sfidën e pajtimit të idealeve të papërputhshme, dramën e përpunimit të një ideje pa e ditur se ku do të të çojë, dhimbjen e ndryshimit të mendimit. Shkrimi cilësor nuk i refuzon këto gjëra dhe nuk ju ikën atyre – shkrimi i mirë i hulumton deri në thellësi, i bindur se të vërtetat më të bukura dhe më të rëndësishme ndodhen pikërisht aty ku drita shkëlqyese e bindjes së plotë nuk mund të arrijë.

Detyrimi për të mbajtur qëndrim e pamundëson rritjen. Ky detyrim bën që shkrimtarët të mos i përballin idetë e tyre me ata me të cilët nuk pajtohen, me përvojat personale, si dhe me faktet e jetës. Puna e lakmueshme e një gazetari është që të kërkojë dhe transmetojë rrethana njerëzore që i shembin idetë tona fikse. Por, e përballur me presione financiare dhe politike, gazetaria sot është zëvendësuar nga opinionet, valuta e të cilave janë bindjet e plota dhe, për rrjedhojë, kostoja më e lirë.

Në mes të brezit tim dhe brezit të studentëve të mi ndodhet një brez shkrimtarësh që janë në të tridhjetat dhe dyzetat e tyre. Mendoj se ata janë duke e vuajtur më së keqi klimën dominuese të cilën jam duke e përshkruar. Ata janë përgatitur për zanatin e tyre në mënyrë tradicionale, duke lexuar letërsi, duke mësuar diçka për historinë ose shtetet e huaja, duke mësuar raportimin në gazetari, si dhe duke e zhvilluar shprehinë e të mënduarit në kompleksitet. Ndërsa tani kur këta shkrimtarë e kanë arritur kulmin e karrierës, pyetjet që ia parashtrojnë vetes janë: “Kush është publiku im? Ku iku ai publiku i gjërë dhe i hapur të cilin e kam pasur gjithmonë në mendje? Cili është kuptimi i përgatitjes, dijenisë dhe zanatit, në një kohë kur interneti po e kërkon vetëm shpejësinë dhe zërin më të zhurmshëm? Kush lexon libra sot?”

Disa shkrimtarë po dorëzohen përballë rrymave dominuese dhe ndoshta edhe do të shpërblehen. Ata që nuk po dorëzohen me gjasë do të tërhiqen. Armiku më i madh i shkrimit sot mund të jetë dëshpërimi.

Në epoka dhe vende të tjera, shkrimtarët janë përballur me armiq edhe më të fuqishëm se ortodoksia shtypëse e imponuar nga platformat online. Unë nuk kam ndonjë përgjigje të qartë për kundërpërgjigjen ndaj armiqve tanë. Por ajo që dua ta them është se shkrimet cilësore na duhen më së shumti pikërisht në kohë si kjo e sotmja, dhe sot ndoshta edhe më shumë se kurdoherë tjetër. Shkrimi i lirë qëndron në themel të demokracisë dhe njëra prej tyre vdes pa tjetrën. E di gjithashtu se ka shumë lexues që kanë uri për shkrime cilësore, ndonëse janë të heshtur. Gjithashtu, e di se shumë shkrimtarë dhe redaktorë po vazhdojnë ta bëjnë këtë punë çdo ditë. Pa marrë parasysh se po ndryshojnë rrethanat, puna e shkrimtarëve mbetet po ajo që ka qenë çdo herë: të perfeksionojnë zanatin; të përqafojnë kompleksitetin duke iu përmbajtur parimeve; të guxojnë të qëndrojnë të vetmuar në mendime nëse e kërkon nevoja dhe; gjithsesi ta thonë të vërteten.

Përktheu: Agon Maliqi

Ky shkrim nga shkrimtari George Packer u botua në revisten The Atlantic me rastin e shpërblimit të autorit me çmimin Hitchens Prize.