*Kushtuar Redi Sheqerit, për ta falënderuar për ndihmën dhe mbështetjen e vazhdueshme.
Elegji Duine nuk është një libër me poezi, por një libër për poezinë. Qëllimi kryesor i kësaj kryevepre nuk është të shprehi vetveten, por të shprehi parakushtet e një poezie të ardhshme, e një poezie thelbësisht shpirtërore. Elegji Duine mund të kuptohet në tërësi vetëm si një parashikim hyjnor, dhe këtij qëndrimi i mëshoj fort.
Lexuesit kanë një shtysë të brendshme të fuqishme për ta copëzuar veprën, me qëllim që, duke u përqendruar vetëm tek disa pjesë të saj, të mund të dalin sa më shpejt në përfundime për të tërë veprën. Ky është një gabim themelor i interpretimit letrar. Këtë gabim po e kurorëzoj me emrin: copëzimi letrar. Vepra përherë duhet të interpretohet me qëllimin e njëtrajtësisë së plotë. Njëtrajtësia e plotë e veprës duhet të merret si një e dhënë paraprake, si diçka që duhet të drejtojë leximin e veprës dhe që lexuesi duhet ta ketë përherë në mendje. E përmend këtë parim të interpretimit dhe kritikës letrare pasi mund të hasen shumë shpesh lexime të Elegjive që, duke u përqendruar vetëm tek disa pjesë të caktuara, dalin menjëherë në përfundime, duke e harruar tërësinë e veprës.
Në sprovën e shkëlqyer “Për çfarë na duhen poetët?”, Heidegger-i shkruan se ne sot jetojmë në kohë kaq të shkreta, sa kjo pyetje as nuk ka më kuptim për ne. Kohët e shkreta dallohen këtu: ne endemi të braktisur nga hyjnitë. Ne jemi përherë duke pritur hyjnitë, të cilët nuk po vijnë. Gjithçka që na ka ngelur është të zhytemi sa më thellë në humnerë. Vetëm kjo na ka ngelur dhe këtë duhet ta durojmë. Detyra e poetit në këtë kohë të shkretë është të zbulojë gjurmët e hyjnive të ikshëm dhe të na afrojë drejt së hyjnishmes.
Por Heidegger-in këtu nuk e përmend më kot. Në atë sprovë, Heidegger-i përmend shkarazi diçka shumë të rëndësishme dhe i kushton asaj vetëm një fjali: në kohë të shkreta poezia duhet të shprehi edhe thelbin e vetë poezisë. Thelbi i vetë poezisë nuk parakuptohet më nga shoqëria. Lexuesi është i tëhuajësuar nga thelbi i poezisë. Kështu që poeti duhet të shprehi jo vetëm poezinë e vet, por edhe vetë thelbin që përligj poezinë. Elegji Duine është pikërisht kjo gjë: shprehja e vetë thelbit të poezisë, pasi ne e kemi harruar se çfarë është poezia. Prandaj kjo poezi shpirtërore e së ardhmes do të jetë një rikthim te vetë thelbi i poezisë. Gjendja shpirtërore te Elegji Duine nuk është gjendja shpirtërore e Rilkes, por gjendja shpirtërore që kërkohet nga vetë thelbi i poezisë.
Cili është thelbi i poezisë drejt së cilës poetët e rinj duhet të rikthehen? Një përgjigje të kësaj pyetjeje ne e gjejmë tek dy vargjet e para të Elegjisë së Tretë:
“Një gjë është t’i këndosh të dashurës. Një gjë tjetër, deh,
atij të fshehtit, fajtorit Zot-lumë të gjakut.”
Siç edhe do të shtjelloj më vonë, sipas Rilkes, poetët shpirtëror duhet të largohen nga këndimi i dashurisë njerëzore. Dua të përqendrohem tek ajo që ata duhet t’i këndojnë: Zotit. Zoti, siç shohim këtu, ka tri cilësi: ai është i fshehtë, fajtor, dhe ka trajtën e një lumi prej gjaku. Në botëkuptimin që shfaqet te Elegjitë, ne asnjëherë nuk mund ta kuptojmë apo përjetojmë Zotin. Ne jemi në marrëdhënie vetëm me dërgimtarët, zërat, shfaqjet e Zotit: engjëjt. Marrëdhënia jonë me Zotin nuk mund të jetë asnjëherë e drejtpërdrejtë. Zoti është po ashtu fajtor, pasi ai kërkon nga ne vdekjen e nevojshme për të rilindur dhe durimin e vuajtjes më të thellë. Në këtë kuptim metaforik, Zoti është fajtor pasi ai kërkon nga ne flijimin tonë. Gjithashtu, Zoti përkufizohet si një lumë prej gjaku: një rrjedhë e vazhdueshme vuajtjesh të nevojshme, të cilat duhet të durohen. Fjala kryesore këtu, në këtë marrëdhënie që kemi me vdekjen, është durimi. Maurice Blanchot ka të drejtë në shkrimin e tij “Rilke dhe Kërkesa e Vdekjes”, ku thotë se te Rilke nuk kemi një pranim të vdekjes, por një durim të saj. Vetëvrasja shfaq padurim, shfaq dëshirën për të anashkaluar vdekjen që duhet duruar.
Tani dua t’i rikthehem parakushteve shpirtërore për të arritur te thelbi i poezisë. Parakushti i parë shpirtëror, të cilin e hasim që në fillim të veprës, është braktisja e tërësishme. Vetë libri fillon me pamundësinë për të pasur një lidhje të afërt me engjëjt. Bukuria e engjëjve hyjnor do e zhbënte qenien tonë, prandaj dhe ne tmerrohemi nga ta. Por jo vetëm nga engjëjt hyjnor, por nga gjithçka ne jemi të tëhuajësuar. Këtë gjë e shikojmë te vargjet 9-12 të Elegjisë së Parë:
“Ah, kujt t’ia kemi ahere
nevojën? Engjëjve jo, njerëzve jo,
dhe kafshët finoke e dallojnë tashmë
se nuk ndihemi vërtet në shtëpi”
Askund nuk ndihemi në shtëpi. Askund nuk ndihemi vetvetja. Askund nuk mund të prehemi. Jemi të braktisur nga çdo gjë. Na ngelet kujtesa ose ajo që Rilke e quan “rruga e djeshme”. Na ngelet vetmia dhe nata e pafund. Na ngelet dhe dashuria njerëzore, si gënjim i vetvetes dhe i tjetrit. Në fund të Elegjisë së Parë hasim sërish një thirrje. Një thirrje për të braktisur çdo gjë: mos të jesh më i njëjtësuar me tokën, mos të jesh më në pritje të një të ardhme më të mirë dhe mos ta shikosh çdo gjë si diçka që do të të përmirësojë. Vetë emrin tonë duhet ta harrojmë, në mënyrë që të rilindim
Më shumë se çdo gjë, ne duhet të tejkalojmë dashurinë njerëzore, dashurinë e njerëzve mes njëri-tjetrit. Rilke i kushton shumë vargje këtij parakushti shpirtëror. Të dashuruarit gënjejnë veten: ata dashurojnë tjetrin për mos t’u përballur me fatin e tyre. Këtë gjë e shohim te vargjet 21-22 të Elegjisë së Parë:
“Mos u është më e lehtë dashnorëve?
Ah! Ata veç fshehin te njëri-tjetri fatin e tyre.”
Më vonë na jepet edhe një arsye tjetër se përse ne duhet ta kapërcejmë dashurinë njerëzore: pasioni i dashurisë nuk është ende aq i pavdekshëm sa duhet. Ja çfarë lexojmë në vargjet 43-45 të Elegjisë së Parë:
“Kurse dashnorët, natyra e shterur i kthen
prapë në gji, si të mos kish fuqi më
t’i lindte për së dyti.”
Të dashuruarit nuk rilindin: ky është mallkimi i tyre. Ata nuk janë gati të përballen me vdekjen, të vdesin e të rilindin. Të dashuruarit mashtrojnë njëri-tjetrin, dhe kur ndahen, ata vetëm sa rikthehen tek vetvetja.
Të dashuruarit i premtojnë vetes përjetësi: këtë gjë e shohim në Elegjinë e Dytë. Një përjetësi të gënjeshtërt. Përjetësia ndihet vetëm kur pranohet zbrazëtia dhe vdekja. Por të dashuruarit nuk mund të përballen me vdekjen dhe zbrazëtinë, pasi ata janë të mbushur me njëri-tjetrin.
Në Elegjinë e Tretë kemi sërish një rikthim te nevoja për të tejkaluar dashurinë. Aty kemi një si lloj shqyrtimi zanafillor të dashurisë: dashuria për të tjerët fillon nga dashuria për veten. Dashuria për nënën shfaqet si një zhvillim i mëtejshëm i dashurisë së vetvetes. Një e keqe tjetër e dashurisë njerëzore përmendet: të dashuruarit veçojnë dikë në dashuri, duke shpërfillur tërë gjithësinë. Këtë kritikë të dashurisë në Elegjinë e Tretë e hasim edhe te Fausti i Gëtes.
Në Elegjinë e Katërt shohim sërish një kritikë ndaj dashurisë njerëzore. Të dashuruarit shkelin kufijtë e njëri-tjetrit. Në çfarë kuptimi? Dashuria me njëri-tjetrin pamundëson zhvillimin shpirtëror të vetes. Pasi dashuria njerëzore është një harresë e përkohshme e përballjes së nevojshme shpirtërore. Dashuria njerëzore është jetëshkurtër: siç thotë edhe Rilke, skena që shfaq hapja e perdes së zemrës është përherë vetëm një lamtumirë.
Parakushti tjetër shpirtëror i poezisë hyjnore është arritja e njëtrajtësimit midis vëzhguesit dhe pamjes, ose e asaj që në filzofi njihet si subjekti dhe objekti. Këtë gjë e shohim në Elegjinë e Tetë. Ne, vëzhguesit, jemi përherë të ndarë nga gjithësia. E shikojmë atë vetëm për së largu. Ne jemi përherë përkundrejt dhe të larguar nga gjithësia, asnjëherë të zhytur në të. Përse? Sepse ne e copëtojmë gjithësinë me mendimet tona, dhe marrëdhënia jonë me gjithësinë është përherë vetëm një botëkuptim, asnjëherë e drejtëpërdrejtë. Por, ndërkohë, kafshët e përjetojnë ndryshe gjithësinë: ato janë të lira nga vdekja, dhe përballë kanë vetëm përjetësinë e pafundme të Hyut. Kjo pamje e paanë dhe e amshuar e kafshës është pamja e kulluar. Kafshëria dhe hyjnorja këtu bashkohen: rikthimi jonë tek e hyjnishmja përmban brenda vetes edhe një rikthim tek pandërgjegjshmëria e kafshës.
Simboli i kukullës te Elegjia e Katërt duhet të kuptohet si rikthimi i njerëzve të tëhuajësuar te pamja e kulluar e kafshës. Kukulla, ashtu si kafsha, është e pandërgjegjshme, dhe shpall vullnetin e Qenies. E keqa jonë është se ne jemi mbuluar me maska dhe shtirje. Shtirje të lira që nuk shfaqin asgjë. Ne duhet t’i largohemi shtirjeve të maskave dhe duhet të kthehemi tek kukulla: qenie që drejtohen nga përjetësia e pamjes së kulluar. Por shfaqja e Qenies plotësohet kur bashkohet engjëlli dhe kukulla. Vetëm atëherë ne do mundemi ta bashkojmë atë që ndajmë përherë, dhe do mundemi të përjetojmë të hyjnishmen. Engjëjt janë ardhja e së hyjnishmes së frikshme, ndërkohë ne jemi kukulla që shprehin dëshirën e gjithësisë. Kur engjëlli dhe kukulla do të bashkohen, atëherë shfaqja e përjetshme e Hyut do të plotësohet.
Kierkegaard-i bën një dallim kyç midis të qënit shpirtëror dhe të qënurit fetar. Të qënurit shpirtëror do të thotë se ti e kërkon të hyjnishmen i veçuar nga të tjerët. Ndërkohë, të qënurit fetar do të thotë ta kërkosh të hyjnishmen përherë në një bashkësi shoqërore. E përmend këtë dallim pasi shohim një gjë shumë të ngjashme në Elegjinë e Shtatë: tempulli i hyjnishëm nuk mund të ndërtohet më përjashta mes të tjerëve, por vetëm përbrenda. Me pak fjalë, ne mund të jemi shpirtëror, por jo fetar. Përse? Sepse ne jemi përherë përballë gjithësisë, të ndarë nga ajo. Dhe gjithësia për ne është vetëm një botëkuptim, një trill i sajuar dhe i copëtuar mjeshtërisht nga ne. Prandaj, ajo që është e njëmendtë nuk është ajo që është jashtë nesh, por ajo që është brenda nesh. Aty duhet të ndërtohet edhe tempulli hyjnor.
Parakushti i fundit shpirtëror është pranimi i tragjizmit të jetës. Për të shtjelluar tragjizmin që shfaqet te Rilke, dua t’i kthehem një përkufizimi të mrekullueshëm, të cilin e hasim te Wittgenstein-i. Ky përkufizim gjendet tek një libër i botuar pas vdekjes së tij, i cili është i mbushur me shënime të ndryshme rreth fesë, letërsisë, artit dhe kulturës. Aty Wittgenstein-i thotë diçka tepër të vërtetë: në fetë Abrahamike (Judaizëm, Krishtërim dhe Islam) nuk ka tragjizëm, pasi këtu pema e jetës vetëm përkulet, për t’u ngritur sërish nga Hyu i plotfuqishëm. Por fetë pagane ishin tërësisht tragjike: aty pema e jetës jo vetëm që përkulej, por thyhej tërësisht. Në këtë kuptim, tragjizmi i njëmendtë është pranimi se gjërat asnjëherë nuk do të përmirësohen vazhdimisht dhe, papritur, vetë jeta e pafajshme mund të zhduket krejtësisht.
Te Elegjitë Duine kemi një lloj rikthimi të hapur drejt këtij botëkuptimi tragjik. Mos të harrojmë se vetë vepra përfundon në Elegjinë e Dhjetë, me përshkrimin e kësaj jete tragjike. Por çfarë ngushëllimi na jep neve kjo jetë tragjike? Sipas Rilkes, vdekja dhe dhimbja të çojnë mu te burimi i gëzimit të njëmendtë. Gëzimi i njëmendtë nuk vjen nga gënjimi i vetvetes se çdo gjë do bëhet më mirë, por nga mundësia se çdo gjë mund të përfundojë mu tani, pa asnjë arsye. Kjo është gjëja që na tremb më shumë: kur shikojmë një të lumtur, një të çiltër, një të pafajshëm që vdes. Por kjo është një përballje e pashmangshme, të cilën ti duhet ta kryesh me vetveten në mënyrë që të rilindësh.
—-
(Në këtë shqyrtim është përdorur përkthimi e Elegji Duine nga Jonila Godole, botuar nga shtëpia botuese Aleph më 2010.)
