Njëherë kështu, deri sa ia hapja varrin Salem Biqakçiut, që e kishte rok snajperi në avli të shtëpisë, erdhi një gazetarë amerikan, kish ndëgju se gjatë kam qenë në Kaliforni, që kam pa botë me sy, që di gjuhë e njerëz, e tash ja përsëri punoj si varrëmihës, kishte kujtuar i shkreti që unë mund të tregoj se çka i ka i kishte gjetur njerëzit në Sarajevë. Tue varros ashtu, ai tue nejt e tue pyt, po më thotë që i intereson gjithçka, e unë pastaj po e pyes – gjithçka për të gjallët apo për të vdekurit, e ai po më thotë – edhe për këta edhe për ata, e unë i them se për të vdekurit dhe për të gjallët nuk mund të flitet në të njëjtën kohë se të vdekurit kanë jetë pas vetes, ndërsa të gjallët nuk dijnë se çka i pret tutje dhe me çka akoma mundem me e prish e shkatëru jetën që kanë jetuar, të gjallët e kanë më vështirë, i them, se kush e di se ku kanë me pas mezarin, në luginë apo në kodrinë, dhe a do të kujtojë kush se si kanë kaluar kësaj dynjaje, të gëzuar a të mrrolur.
Po më pyet mua amerikani çka është ky far dynjalluku, unë po e kqyri, përnime nuk po mundem me gjetë naj fjalë angleze, po qeshem e po i them – kjo është, gazetari im, diçka sikur: all over the world. Dikujt all over the world është prej Bashçarshisë e deri te Marijindvori, e dikujt rreth e rrotull botës. ndërsa i lumtur, si edhe i pikëlluar mund të jetë edhe njëri edhe tjetri. Po e tund ai kokën, po shoh që nuk ka haber çka jamë duke i thënë, as që kjo bash po i intereson, por për mua gjithqysh mirë, po më konda që kam me kend me fol sa jam duke gropouar. Po më pyt ai mua a më dhimset që tre herë kalova botën e përfundova në Sarajevën e rrethuar, ndërsa unë po i them nuk kam përfunduar këtu por këtu kam le dhe Zoti na rrujtë ta kisha lënë kokën dikah tjetër, askush nuk kishte me më përmend askujt nuk kisha mu iu dhimtë, e pos kësaj as varrezat në botë, veçmas ato në Amerikë, nuk janë si të Sarajevës, renditen të vdekurit si ushtarët në rend, të gjithë me guri të njëjtë, si me i pas dal shpirti prej shtanc makinës.
Po e tund kokën amerikani ende, unë i them mos ma nxen për të madhe nëse kam thanë diçka të keq për atdheun e tij, ndërsa ai pastaj, budalla, më pyt nëse jam i gatshëm tash me vdek. U kujtova unë, po i them, ka njëqind mënyra për me mbet i gjallë dhe të gjitha i kam për qefi, secila më kujton në lezet e gëzim, askush më i lumtur se unë kur i iki granatës, e pastaj të vdekurve të mi, në vendin më të mirë me pamje më të mirë ia hapi varret dhe e di se edhe ata sikur unë kanë bërë lavd jetës dhe se vdekja i ka ikur sikur kuglla e fliperit pasi që ke fituar njëqind herë nga njëqind pikë, ke mujt hala, por, çe, të ka ik. Jeta vlen veç kur e din sa e ke, vdekja përndryshe të gjen të papregaditur, as që din që ke jetuar, as nëse ke vlejtë vetes e të tjerëve, gruaja dhe fëmijët të vajtojnë se e dijnë që pa mend i ke shpenzuar vitet, si pula pa kry që nuk din me cof as kur t’ia këpusësh kokën.
Po më pyet amerikani çka ka ndryshuar në fytyrat e njerëzve, e unë i them që nuk di, por e kam vërejtur edhe vet, disi më janë zbukuruar dhe janë më solemne, e ai pastaj më pyet pse po vriten nëse janë aq solemne. Po shoh unë se atij po i mungon tema për tekstin e vet, e nuk po mundet me shkrujt se veç po e din se si ka me i dal. Po i them me kqyr më pak ftyrat e njerëzve nëse nuk i kupton, le ta kqyr sendet, si unë kur kam shku në Amerikë e kam kqyr reklamat e neonit dhe kam përfundu se ku kam ardhë. I nxjeri nga xhepi cigaret, e sheh këto, po i them, këto janë cigare që prodhohen në Sarajevë, a e din pse paketën e ka krejt të bardhë, me hamendje më shikon, e bardhë është se nuk kan ku me i shtyp mbishkrimet të paketës. Ti ke me përfundu se ne jemi të mjerë për gjynah se as në cigare nuk shkruan kurgjë, ke me përfundu kështu se nuk din me kqyr. E marr unë me hap këtë paketë, e di që nga mbrenda nuk është i bardhë, por mund të jetë mbështjellësi i rrotulluar i sapunit të fëmijëve, mund të jetë copa e pllakatit të kino-shfaqjes, mund të jetë copë e reklamës për këpucë. Edhe mua më intereson çka ka mbrenda, gjithmonë e shikoj dhe befasohem, i intereson edhe amerikanit, ani se nuk ka lidhje ky se çka jam tue ba. E hapi unë paketën dhe veç sa nuk pakem. Nga mbrendia më del mbështjellësi i Marlboros, asaj së vjetrës së Sarajevës, habitet amerikani, unë shajta, nuk dita çka me i thanë ma shumë. Çkado që i them ka me mendu që, ashtu si është, qe milet budalla, ia kthej letrën e mbështjedhësit mbrapshtë, le ta sheh se çfarë cigare kemi ble. Si i kan paketat e cigareve mbrapshtë, ashtu edhe sende tjera i kan mbrapsht, edhe ato që folin, edhe ato që mendojnë, edhe ato që bëjnë. U bëra pishman unë krejt çka fola me amerikanin, së paku që nuk i thashë që ne jemi popull i pafat dhe i paarmatosur në të cilën gjuajnë çetnikët e krisur dhe që prej këtij babsuzlluku krejt kemi lujt menç. Ai do të shruante kështu, ndërsa unë as para vetes e as para tij nuk do të dukesha si i marrë.
Në Amerikë njerëzit lëshohen me lift në varre, prandaj të gjitha i kanë ashtu. Po ta sulmonin çetnikët Pittsburh-un apo ndonjë qytet tjetër, ata të gjithë së bashku do të lëshoheshin me lift nën tokë. As që do ta dini se çfarë zavalli i ka gjetë e as cka kanë lanë aty lartë. Kur i shikon gjithë ato reklama me nga 10 metra nuk mund ta di njeri se çka është Malboroja e Sarajevës* e çka nuk është, qysh ke me dijtë se çfarë zori e ka qu nën dhe rahmetli Rasimin, as pse i kë shpëtu jevrejtë, as pse Salmon Finci e ka shpëtu ate, se çka u bë me brumin me fytyrë të tij, në furrën e rahmetli Ethemit në Vërbanjë, e cila shihet nga cilado varrezë që e kërkon.
——
*Marlboroja e Sarajevës – cigarja të cilën ekspertët e Philip Morris-it e përshtatën shijes së duhanxhinjëve boshnjak, pasi që, thojnë, si në raste tjera, kanë hulumtuar karakteristikat e kuzhinës lokale. Kjo është arsyeja që Marlboroja dallon nga vendi në vend dhe prej prodhimit në prodhim, e që shpesh duhanxhinjtë i befason për së keqi ndonjë Marlboro e huaj. Bashkëpunëtorët e Phillip Morriss-it kanë qenë jashtzakonishtë të kënaqur me prodhimin e vet të Sarajevës, dhe e kanë konsideruar se duhani i saj, i cili rritet në rrethinën e Gradaçacit dhe Orashjes, ka njërën prej bllendeve më të mira të duhanit në përgjithësi.
Përktheu: Jeton Jagxhiu
