Shoqëria myslimane shqiptare e dekadave të fundit po përballet me transformime teologjike, të cilat mund të hasen që nga ligjërimet, organizimet fetare e deri te arkitektura e objekteve fetare. Duke u nisur nga fakti se topika kryesore e diskutimeve teologjike është Zoti, atëherë si rezultat i këtij transformimi ka ndryshuar dhe konceptimi për të. Nisur nga feja islame e traditës, e cila qe strukturuar brenda kornizave epistemologjike persiane-turke, ku më tepër mbizotëronte një frymë mistike-filozofike, Zoti më shumë konceptohej si mëshirë, mirësi, dashuri, bukuri, dhe kjo padyshim se manifestohej në letërsi, arkitekturë, muzikë, etj. Ndërsa teologjia e shkollës arabe, e cila ka kohë që ka zënë vend në rajonet tona, Zotin më shumë e koncepton me atribute si frika, fuqia, dënimi në botën tjetër, etj. Nuk do mend se këto perceptime për Zotin luajnë rol të rëndësishëm në formimin e karakterit dhe sjelljeve të besimtarit mysliman. Duhet theksuar se kjo teologji e konstruktuar me idetë dhe spekulimet e dijetarëve si Ibn Hanbeli, Ibn Tejmije, Abdulvehabi, e shumë të tjerë si këta, ka shtrirë influencën deri te teologët dhe hoxhallarët që nuk janë shkolluar nëpër vendet arabe dhe dita-ditës po depërton dhe nëpër institucionet arsimore islame, nga të cilët dalin imamët, vaizët dhe teologët tanë.
Në shoqërinë shqiptare ekziston edhe tradita e tesavufit, e rendeve apo tarikateve mistike, një traditë kjo mjaft e pasur, por e panjohur bile shpesh e paragjykuar dhe e diskredituar. Kjo traditë kulturës shqiptare i ka dhënë jo pak njerëz me vlera, e njëri nga ta është dhe Naim Frashëri. Ky i fundit, i njohur dhe si poeti kombëtar i shqiptarëve, ka mendime dhe depërtime mjaft interesante për Zotin dhe fenë në përgjithësi.
Qoftë në shkrimet e tij spekulative-didaktike, qoftë në ato poetike, Naimi paraqet që një perceptim mistik për Zotin, i cili dallon tepër shumë nga definimet në teologjinë ortodokse islame. Konceptimi naimian për Zotin është i afërt me konceptimin e mistikëve myslimanë, si Ibn Arabi-u, Mevlana Rumi-u dhe Junus Emre. E për mendimin e tyre, Zoti është diçka “krejt ndryshe” nga konstruktimet dhe konceptimet e intelektit njerëzor. Për shembull, Ibn Arabi-u pohon se “konstruktimet për Zotin mund të jenë të pranueshme vetëm nëse besimtari është i vetëdijshëm për artificialitetin e atij konstrukti”. Të tillët, këtë pohim ndaj Zotit e mbështesin në ajetin kuranor, ku thuhet: “Asgjë nuk i ngjan/shëmbëllen atij”. Pra njeriu për të njohur një gjë duhet t’ia ngjasojë/shëmbëllejë një gjëje tjetër. Dhe meqë Zoti nuk i ngjan asnjë gjëje, nuk mund të njihet, e sipas Ibn Arabi-ut, çdo njohje e tij është e mangët, e reduktuar dhe e paplotë, prandaj askush nuk mund të pretendojë se e ka njohur atë ashtu siç duhet/mund të jetë. Edhe Frashëri e thotë të njëjtën gjë:
Plotfuqi pa shëmbëllim e pa kufi
Mençuri që s’e rrok mendja: Perëndi!”
Pra edhe për të, Perëndia është një plotfuqi e pakufishme, të cilën mendja e njeriut nuk mund ta perceptojë dhe ta njohë. Naimi mendon se meqë Zoti nuk ka kujt t’i shëmbëllehet, t’i ngjasohet, atëherë nuk mund të njihet nga mendja e njeriut. Këtu ndoshta Ferdinand De Saussur-i do të na ndihmonte me idenë e tij se “sistemet gjuhësore shënjuese” “funksionojnë” jo përmes elementesh pozitive por vetëm përmes dallimesh, kështu ne e dimë çfarë është diçka vetëm përmes asaj që ajo nuk është”.
Nisur nga ky konstatim mund të thuhet se për mistikët si Naimi, Zoti është gjithçka që nuk është, pra për te mund të flitet vetëm çfarë dhe si nuk është, e jo se çfarë e si është.
Kjo formë e të menduarit teologjik që quhet Teologji Apofatike ose Negative mëton që Zotit apo Hyjnisë t’i afrohet duke mohuar secilin përshkrim e konceptim për të. Dhe sipas filozofëve dhe teologëve të kësaj shkolle, meqë Zoti është përtej çdo parafytyrimi dhe konceptimi human, ai nuk mund të zërë vend brenda shënjimeve semantike njerëzore, kurse gjuhën mund ta përdorim vetëm për të kuptuar pamundësinë e të folurit për te. Siç pohon dhe Martin Buber, ne mund të flasim me Zotin, por nuk mund të flasim për të.
Prandaj, mistikët si Naimi arrijnë në përfundimin se njohja e vet Zotit është e pamundshme, por mbase mbetet një rrugë që na afron tek ai. Kjo rrugë është njohja e vetvetes. Ata mbështeten në një thënie profetike që thotë: “Kush e njeh veten e ka njohur Zotin”.
Një mësim i tillë haset edhe në mendimin e Naimit, të cilin e ka shprehur nëpër poezitë dhe shkrimet tjera.
“Njeriu, vetëm vethen’ e tija të njohë mirë mëson ç’është Zot’ i math e i vërtetë. Se Zoti është m’afërë nesh se ne vetë”.
Pra për të, njohja mirë e natyrës së njeriut tregon se çfarë është Zoti, dhe kjo rezulton nga ideja mistike se njeriu është krijesa, ku më së miri reflektohet qenësia hyjnore. Në një poezi tjetër thotë:
Kush do ta shohë të tërë,
Të shohë mirë njerinë,
Vethen’ e tij re të vërë,
Atje e gjen perëndinë….
Më çdo anë e kërkova,
Thashë: ku ‘shtë perëndia,
Po më pasdaj e mësova,
Qënke ndaj mej’ e s’e dija.
Kërkonja gjetkë ta gjeje
Zotn’ e math e të vërtetë,
Ajy qënëkej ndaj meje,
E paskësha unë vetë!
Kështu për Naimin duhet parë mirë njeriun nëse duam të shohim Zotin si tërësi. Ai deklaron se e ka kërkuar gjithandej atë, por më në fund e ka gjetur në veten e tij.
Por a mjafton vetëm njohja e Zotit për mistikët dhe Naimin? Duhet thënë se jo, sepse ai, pra Zoti duhet edhe të dashurohet. Madje sipas tyre, njohja dhe të kuptuarit e vërtetë e çdo gjëje mund të arrihet vetëm duke e dashuruar atë gjë.
Pra duke shprehur pamundësinë e njohjes dhe përkufizimit semantik të Perëndisë, sipas kësaj shkolle, njeriut i mjafton vetëm dashuria për të, e cila mund të nisë nga dashuria për krijesat e tij e deri te dashuria e shkallës së fundit, ajo hyjnore. Duke pasur parasysh se çdo realitet në këtë botë është manifestim i tij atëherë duke dashuruar të gjitha krijesat, njerëzore, bimore a shtazore, në fakt dashurohet vet Zoti. Në shkollën e misticizmit, të cilës i takon Naimi, dashuria nuk është realitet që mund të argumentohet apo analizohet në teori, por së pari duhet dashuruar pastaj, ndoshta, mund të arrihet deri në shkallën e kuptimit të saj.
“Dashurin’ e Bukurinë,
Nuk’ e them dot atë ndjenjë,
Nuk’ e them dot Perëndinë!
Mos u mundo kot,
Nukë thuhet dot”.
Dhe dashuria ime
Je vet’, o Perëndi!
Çdo gjë je ti këtu,
Edhe kudo je ti.
Për Naimin, Zoti është dashuria e tij dhe ai është në çdo vend ku është dhe poeti. Naimi gjithashtu thotë se dashuria është grada më e lartë e urtësisë dhe ata që janë ngjitur në gradën e urtësisë mund ta përjetojnë dashurinë në mënyrën më të mirë. Ai gjithashtu, thotë:
“Dashuri i Zotit është krej’ i urtësisë. Ata, që duanë Zotnë, kërkojnë të vërtetënë, e mërgojnë të rremenë, qasin mirësinë e përzënë djallëzitë, dëbojn’ armikërin’ e mbajnë miqësin’ e vëllazërinë”.
Pra, ata të cilët e dashurojnë Zotin, përveçse kërkojnë të vërtetën, nga vetja largojnë djallëzinë e gënjeshtrën, dhe në këtë mënyrë, shuajnë ndjenjat armiqësore ndaj të tjerëve dhe hapin rrugën për miqësi e vëllazëri.
Kështu, duke lexuar idetë mistike për Zotin, njeriun, natyrën, kafshët dhe çdo krijesë tjetër të Naimit, mund të ndihmojnë pasurimin e dimensioneve ontologjike të njeriut të sotëm shqiptar. Si rezultat i kësaj, mund të kemi një shoqëri që njeh, respekton madje dhe e dashuron Tjetrin, dhe në këtë mënyrë, të formohet një frymë paqësore në shoqëri. Teologjia e tij e dashurisë, gjithashtu ndihmon në deradikalizimin fetar të një pjese të shoqërisë, sepse sipas saj, një besimtar duke u tretur në dashurinë për Zotin, në fakt dashuron krijesat e tij.
