Ahmad Fardid (1912-1994) dhe projekti i tij intelektual mund të konsiderohen matrica e zhvillimit të mendimit politik dhe intelektual përgjatë dekadave të fundit në Iran. I lindur në qytetin Yazd, Fardid fillimisht u shkollua në shkollat tradicionale fetare, kurse më pas, në Universitetin e Teheranit studioi filozofi, ndërsa studimet i vazhdoi në Universitetin Sorbonne (Francë) dhe Universitetin e Heidelbergut (Gjermani). Fardid, llogaritet si filozofi i parë modern iranian, e meqë nuk tregoi interesim për të shkruar, mori epitetin “filozof oral”. Ai është i pari që në Iran e përktheu, e ligjëroi dhe e bëri të njohur Martin Heideggerin, bile për arsye se i tërë projekti i tij filozofik, mbështetet në mendimet e filozofit gjerman, në Iran disa e kanë quajtur “Heideggeri iranian”. Referencat kryesore të mendimit të tij ishin Martin Heidegger, tradita fenomenologjike gjermane, filozofia ekzistencialiste dhe sufizimi teorik i Muhjiddin Ibn Arabi, sufiut të njohur mysliman. Përveç disa shkrimeve dhe artikujve të shkurtër nga filozofia dhe kritika letrare, Fardid nuk shkroi diçka serioze, por pas vdekjes, studentët e tij ia botuan ligjëratat, intervistat dhe fjalimet që i kishte mbajtur në departamentin e filozofisë në Universitetin e Teheranit dhe nëpër evente të ndryshme. Ai gjithashtu në shtëpinë e tij organizonte takime e ligjërata filozofike dhe nga ky qark më pas dolën disa nga intelektualët më me ndikim të kohëve të fundit në Iran, siç qenë Jalal Al-e Ahmad, Dariush Ashuri, Dariush Shayegan, Reza Davari, etj.. Fardid vdiq në Teheran në moshën 82 vjeçare. Në ndërmarrjen e tij intelektuale zënë vend temat si: historia/historicizmi, revolucioni, Lindja-Perëndimi, forma dhe përmbajtja e historisë, dhe Perëndimizmi. Fardid njihet edhe për krijimin neologjizmave në dijet humane, por trashëgimia më e madhe e tij intelektuale ka të bëjë me kritikat filozofike kundrejt Perëndimit (lexo: modernizmit, iluminizmit, humanizmit, sekularizmit, etj.). Por duhet vënë theksi se kritikat e Fardidit më tepër patën konotacion identitar dhe politik sesa filozofik, sepse nuk shihet një konsistencë logjike në kritikat e tij dhe vërehen shumë paradokse, siç është për shembull fakti se derisa ai bën thirrje për të injoruar çdo rezultat intelektual të Perëndimit, në anën tjetër, modernizimin dhe Perëndimin e kritikon nëpërmjet filozofisë perëndimore, veçanërisht të fenomenologëve gjermanë (Nietzsche, Husserl, Heiddeger) dhe të postmodernistëve francezë (Foucault, Derrida).
I ndikuar nga filozofia e Heideggerit, Fardid dikotomisë Lindje –Perëndim i dha një dimension të sofistikuar filozofik. Sipas tij, çdo periudhë historike përshkohet nga një e vërtetë e cila i mbulon të vërtetat tjera, kurse e vërteta e kohës sonë historike është “Perëndimi”, sipas kuptimeve të sipërmendura. Fardidi pohon se pasi doli në skenë filozofia greke, lindi hëna e realitetit faktit (vakiyet), dhe perëndoi dielli i së vërtetës (hakikat). Për te, esenca e “Perëndimit” është Metafizika, ndërsa kjo është një perceptim a interpretim i posaçëm i Qenies, si dhe i ballafaqimit me Qenien, pra është një ontologji e ndryshme nga të tjerat. Fardidi ishte i mendimit se Lindja dhe Perëndimi janë dy koncepte të ndara ontologjike dhe dy kuptime të ndryshme për Qenien, të cilat praninë e tyre e shpërfaqin në dy kultura/qytetërime dhe në dy sisteme krejt të ndryshme sociale.
Për Fardidin, projekti i modernizmit mbështetet në egon njerëzore, e cila është vetëm një nga dimensionet e individit, dhe thekson se reduktimi i tërë qenies njerëzore vetëm në ego, si dhe mospërfillja apo “vrasja” e dimensioneve tjera të saj, siç janë imagjinata, ndjenja, intuita, ka për të sjellë rezultate shkatërrimtare. Sipas tij, njeriu parasokratik nuk mendonte për veten (egon), sepse ishte i preokupuar me Qenien, ndërsa filozofia greke e harroi mendimin e Qenies dhe u fokusua në qenien e krijuar/qenësorin, kurse pas Dekartit, njeriu zuri vendin e Zeusit. Pra, “njeriu” i djallëzuar deri para modernizmit, me modernizmin ishte bërë vetë djalli, dhe jo vetëm që jetonte në errësirë, por vetë errësira buronte prej tij.” (Dibaj, 1383:279)
Njëra nga qasjet e mendimit të Fardidit është edhe ndarja e historisë në epoka si ‘pardje’, ‘dje’, ‘sot’, ‘nesër’ dhe ‘pasnesër’. Sipas tij, ‘sot’ është epoka e sundimit të njeriut në kuptimin e sundimit të egoizmit mbi historinë, e cila ka filluar nga Renesanca, e që mund ta quajmë edhe ‘liberalizëm filozofik’. Kjo qasje sjell lirinë e plotë të ‘kërkesës/nevojës’ së njeriut, të cilat e kufizojnë tepër shumë atë. Për Fardidin, e ‘djeshmja’ është epoka kur filloi metafizika, pra koha kur filloi mendimi grek, në të cilën njeriu burgoset në koncepte abstrakte e metafizike, dhe kështu filloi filozofia. E ‘pardjeshmja’ është epoka kur njeriu kishte të bënte me të vërtetën dhe jetonte në një ndërlidhje të pandashme me Qenien. Kjo periudhë për të ishte koha e profetëve. Njëjtë mendon edhe për të ‘pasnesërmen’, ku sipas tij, me ardhjen e Mehdiut (shpëtimtari i njerëzimit sipas fesë islame), njeriu sërish do ta gjejë lumturinë dhe do të jetojë me të vërtetën. E ‘nesërmja’ për Fardidin është periudha ku do të vazhdojë historia e errësirës së sotme dhe njeriu akoma nuk do të mund të arrijë të jetë i vetëdijshëm. Ai thotë se njerëzimi edhe gjatë epokës së ‘nesërme’ do të vazhdojë ta plotësojë shpirtin e modernitetit. Vlen të theksohet se Fardid edhe këtë ndarje e ka huzuar nga Heideggeri. Pra thënë shkurt, ai të ‘pardjeshmen’ dhe të ‘pasnesërmen’ i cilëson si manifestim të realizimit të Qenies, kurse të djeshmen, të sotmen dhe të nesërmen, manifestim të djallit, të egoizimit dhe subjektivizimit, megjithëse sipas tij, njeriu është krijesë e cila mund të qëndrojë edhe jashtë kufizimeve historike dhe në këtë mënyrë, mund të reflektojë dimensione tjera historike të Qenies së tij. (Fardid, 1381:417-419)
Fardidi është krijues i konceptit ‘Garbzedegi’ (Westoxication), në kuptimin e kontaminimit/infektimit me “Perëndimin”, i cili më pas është shndërruar në konceptin më të përdorshëm në kritikat e mendimtarëve iranianë karshi Perëndimit. Koncepti ‘Garbzedegi’ i Fardidit dhe i përkrahësve të tij, ka kuptim filozofik-ontologjik, jo vetëm sociologjik. Ai shkruan: “Garbzedegi nënkupton pranimin e qytetërimit dhe kulturës perëndimore dhe imitimin e verbër të tyre, pa u zhvilluar deri në shkallën e vetëdijes në të cilën kanë arritur perëndimorët. Renesanca, të cilën e kam quajtur Garbzedegi, ka ardhur bashkë me simotrat e saj historike, si kolonializmi dhe pasojat që erdhën pas tij” (Fardid, 1381:392)
Fardidi nuk mendon se modernizmi perëndimor është vetëm një sundim nga lart mbi shoqëritë joperëndimore, por që ai ka depërtuar thellë në qenien e tyre, dhe ata pikërisht edhe veten e kuptojnë dhe e definojnë nëpërmjet botëkuptimeve perëndimore. “E vërteta e epokës sonë historike është e vërteta perëndimore, ndërsa Lindja aktualisht është e padukshme, në errësirë. Pra, me ardhjen e filozofisë greke, përkundër asaj që pretendohet se “Drita vjen nga Lindja”, Lindja mbeti në errësirë, dhe tani çdo gjë është perëndimore. Që nga ajo periudhë, historia ecën në binarët e hegjemonisë perëndimore.” (Fardid, 1381:392) Në këtë mënyrë, Fardid është i mendimit se edhe mendimi iranian dhe teologjia islame janë të perëndimizuara, prandaj, “dhe kritikat që bëhen kundrejt Perëndimit në fakt janë kritika të bazuara në filozofinë perëndimore”, për atë dhe nuk janë kritika substanciale dhe sipas tij, rezultojnë në ideologji radikale. Kështu, për të, të gjitha “izmat” e joperëndimorëve si, nacionalizmi, islamizmi, etj. janë koncepte perëndimore dhe të huaja për qenien autentike të tyre.
Ai e kritikon edhe filozofinë e teologjinë islame, të cilat i konsideron të helenizuara. Sipas tij, mendimi islam nuk është mendim autentik i myslimanëve, sepse është i konstruktuar vetëm pasi që myslimanët ishin njohur me filozofinë greke, dhe sidomos pasi në gjuhën arabe ishte përkthyer Logjika formale e Aristotelit. Fardidi thotë se filozofia greke po ashtu ka influencuar edhe jurisprudencën (sheriatin) e myslimanëve. Sipas tij, mendimi grek i përvetësuar nga myslimanët i dha fund traditës sufiste dhe poetike perse-islame. Nga pikëpamja e Fardidit, pa njohjen e Qenies është e pamundur njohja e esencës së sendit, dhe meqë filozofët neglizhuan njohjen e Qenies, ata nuk arritën deri te njohja e vërtetë e sendit. Ai shkruan: “Vetëm gnostikët (arifët) janë thelluar në natyrën e sendeve dhe vetë natyrshmërinë. Sipas tyre, e vërteta e natyrës është manifestim i emrave hyjnorë dhe kjo nënkupton se manifestimi i Qenies së të vërtetës është në natyrë, e cila në fakt i krijon sendet”. (Dibaj, 1383:432). Pra, ai propozon kthimin në misticizmin apo urtësinë mistike, të cilën e huazon nga misticizmi teorik i Muhjiddin Ibn Arabiut. Sipas tij, vetëm mistikët si Ibn Arabiu mundën të njohin gjërat ashtu siç janë dhe ta përjetojnë të vërtetën e Qenies absolute.
Por si mund të dilet nga kjo gjendje dhe si mundet që joperëndimorët të shpëtojnë nga “prania ontologjike perëndimore”?
Ahmad Fardid me pesimizëm deklaron se çlirimi nga kjo prani ontologjike nuk është aspak e lehtë, dhe aq më pak, një gjë e tillë mund të bëhet me projekte ideologjike e politike. E pranon se edhe vetë ai është i perëndimizuar, vetëmse për dallim nga të tjerët është i vetëdijshëm për një gjë të tillë. Prandaj “vetëdija historike për epokën në të cilën jemi duke jetuar” mund të ndihmojë drejt hedhjes së një hapi të vogël për të dalë nga kjo gjendje. Megjithatë, pohon se pa u perëndimorizuar nuk mund të arrihet vetëdija historike e hegjemonisë perëndimore, por Perëndimizmin e kërkon vetëm në dimensionin epsistemologjik, e jo edhe në atë ontologjik. Fardid kundërshton zërat që thërrasin për kthimin në traditë dhe thotë: “unë s’mund të kthehem te Saadi Shirazi, edhe pse mund të dialogoj me të dhe ta dëgjoj atë se çfarë po thotë, por historia dhe koha që qëndrojnë prapa meje nuk janë të njëjta me të kohës së tij, ngase prapa kokës tani më qëndrojnë Hegeli dhe Ajnshtajni”. (Fardid, 1381:36)
Fardid thotë se e ardhmja e Perëndimit është e “nesërmja”, kurse e lindorëve është e ardhme e “pasnesërme”, pra lindorët, myslimanët dhe iranianët do t’i kthehen Qenies në kohën e ardhjes së Mehdiut. Sipas tij, nuk mund të presim që të kthehemi në të kaluarën tonë të paperëndimizuar dhe të pamodernizuar, por duhet të mendojmë për të dalë nga kjo gjendje e të shkojmë drejt të ardhmes, drejt të pasnesërmes. Ai shkruan: “Njeriu modern do të arrijë deri aty ku do ta shohë veten përballë një rreziku të madh dhe në atë kohë do t’i thotë ‘jo’ këtij qytetërimi. Po kjo ‘jo’ nuk është e mjaftueshme në vetvete, ngase ai duhet të depërtojë përtej perdeve që kanë mbuluar Lindjen dhe të shohë dritën e fshehur. Domethënë, pa u përpjekur fare për t’u kthyer në të kaluarën dhe pa ndjerë asnjë nostalgji për të; të lërë prapa errësirën e historisë së Perëndimizmit dhe të dhezë dritën që do ta ndriçojë të ardhmen, sepse kthimi në të kaluarën nuk ka asnjë kuptim”. (Fardid, 1381:36) Me këtë mendim, Fardidi kundërshton idenë e kthimit te të parët (salafët), siç bënin thirrje disa klerikë dhe intelektualë myslimanë.
Në shkrimin e radhës do të sjell disa kritika që u kanë bërë mendimit të Fardidit.
——
Literatura:
Sayed Ahmad Fardid (1381/2003). Didar-i ferhi ve futuhat-i Ahiruzzaman, Dershay-i daneshgah-i Tehran. [Takimi i fundit dhe zbulesat e kohës së fundit: Leksionet e Universitetit të Teheranit] Përgatiti për botim: Muhammed Mededpur. Teheran.
Sayed Musa Dibaj (1383/2005). Ara ve akayed-i Ahmad Fardid. [Mendimet dhe bindjet e Ahmad Fardid]. Teheran
