Memorandumi i mirëkuptimit midis Serbisë dhe BE-së, i nënshkruar më 19 korrik nën mbikëqyrjen e kancelarit gjerman, Olaf Scholz, e ka kristalizuar qasjen transaksionale të BE-së kundrejt parimeve dhe vlerave demokratike të saj.
Në kuadër të kësaj marrëveshjeje, Beogradi dhe Brukseli zyrtarizojnë ‘partneritetin strategjik’ mbi lëndët e para, zinxhirët e prodhimit të baterive dhe veturat elektrike. Ky planifikim i mundëson BE-së të mbështetet më shumë ekonomikisht në rrethinën e saj, e kësisoj të largohet gradualisht nga Kina, në dëm të çdo premtimi demokratik që u është bërë më parë shoqërisë serbe dhe shteteve që janë duke pritur të anëtarësohen në BE.
Kjo marrëveshje pasqyron se dyshimi që BE-ja po e ‘përkëdhel’ Serbinë për ta ftohur nga boshti Moskë-Bejing nuk iu përgjigj vetëm shantazhit mjeshtëror gjeopolitik të Beogradit, apo dëshirës së BE-së për ta mënjanuar elefantin në dhomë, por motivit të drejtpërdrejtë për përfitim ekonomik. Tani, Brukseli e thur një fill të ri në ngërçin e ndërlikuar me Serbinë.
Prej Pengut në Bashkëpunëtor
Marrëveshja buron nga projekti kontrovers i nxjerrjes së litiumit, menaxhuar nga kompania multinacionale e gërmimit në miniera Rio Tinto, saktësisht nga plani 2.4 milionë dollarësh për ta shndërruar Luginën e Jadarit, afër Llozhnicës në perëndim të Serbisë, minierën më të madhe të nxjerrjes së litiumit për sa i takon prodhimit.
Aktivistët e mjedisit dhe zërat kundërshtues bënë fushatë të fuqishme kundër këtij projekti, nëpërmjet protestave masive në rrugë më 2021, gjë që e shtyri qeverinë ta ndërpresë projektin në fillim të vitit 2022. Shqetësimet e protestuesve fokusoheshin në përgjegjësinë e Rio Tintos për katastrofat mjedisore në të kaluarën, dëmtimin e bujqësisë dhe rrezikun e shpopullimit të zonës.
Ky projekt u ringjall shpejt sapo Partia Progresive e Serbisë (SNS), në dhjetor të vitit 2023, i fitoi bindshëm zgjedhjet parlamentare dhe, rrjedhimisht, brenda pak muajve, i mënjanoi të gjitha pengesat potenciale institucionale, ligjore dhe burokratike. Po kaq i shpejtë ishte edhe njoftimi se Serbia dhe BE-ja po lidhnin marrëveshje, falë së cilës ajo më vonë mund t’i diversifikonte strategjikisht burimet e saj të litiumit, më së shumti për t’i përdorur në bateritë e veturave elektrike, pa qenë të varur nga Kina.
Duke tentuar shkëputjen ekonomike nga Bejingu, Brukseli e pa të rrugës të investojë dhe ta përkrahë Beogradin – duke e lidhur veten, në fakt, me një regjim po ashtu jodemokratik, por që del të jetë fitimprurës.
Ironia politike midis shqetësimeve mjedisore
Ironikisht, marrëveshja u lidh vetëm një ditë pasi presidentja e zgjedhur e Komisionit Europian, Ursula von der Leyen, u përkrah për mandatin e dytë nga një shumicë e rëndësishme e anëtarëve të Parlamentit Europian, me mbështetjen kruciale të Të Gjelbërve të Europës.
Me këtë marrëveshje për litiumin, grupet progresive politike në Parlamentin Europian, e veçanërisht Të Gjelbrit, veçse kanë dështuar t’i kërkojnë llogari presidentes. Kjo detyrë do të bëhet gjithnjë më e nevojshme gjatë mandatit të dytë pesëvjeçar të von der Leyen-it, marrë parasysh precedentin e dyshimtë të krijuar në raportet e Brukselit me shtetet kandidate.
Me ndarjen e thellë ideologjike midis 27 anëtarëve të Bashkimit Europian, mandati i ardhshëm i Komisionit Europian duket të jetë jo i sigurt dhe jo i lehtë. Në këtë kontekst, shumë vendime politike, si ato për të ardhmen e Marrëveshjes së Gjelbër në Europë, do të kontestohen, zbuten apo edhe të anulohen.
Edhe përkundër ndikimit të zvogëluar në Parlamentin Europian, udhëheqësit dhe partitë progresive në nivel të BE-së duhet ta kushtëzojnë sistematikisht mbështetjen e tyre për agjendën e ardhshme të von der Leyen-it me respektimin e të drejtave të njeriut dhe standardeve mjedisore, përfshirë këtu edhe në Ballkanin Perëndimor. Megjithëkëtë, do të jetë sfiduese të sigurohen këto koncesione, me prirjet e preferuara ideologjike të von der Leyen-it për grupin ECR të së djathtës ekstreme të Meloni-t, që mund të rezultojë në votimin apo bllokimin e politikave të caktuara, pa pasur nevojë për Të Gjelbrit.
Dalëngadalë, BE-ja është bërë peng i shantazhit gjeostrategjik të Serbisë – “as Lindja, as Perëndimi, ose…” – dhe tashmë Brukseli po e ndihmon ta mbrojë atë. Me rishpikjen e shkathët dhe të volitshme të parimeve, Komisioni Europian tani është kontribues aktiv në platformën e guximshme të Vuçiqit për dominim politik e ekonomik, me anë të zgjatjes së pushtetit të tij. Brukseli është bërë bashkëpunëtor i përsosur i Beogradit.
Teksa ndërmarrja e minierave Rio Tinto po festohet politikisht midis gëzimesh diplomatike, efektet e pritura – direkte dhe të tërthorta – për qytetarët e Serbisë, e jo vetëm banorët e zonës së Jadarit, janë dëshpëruese. Ekstraktimi i litiumit mund të shkaktojë ndotje të ujit dhe tokës, si dhe degradim të përgjithshëm mjedisor, teksa, nisur nga pjellshmëria e lartë e tokës së këtij rajoni, mund të ketë edhe ngritje të çmimeve të produkteve ushqimore. Minierat e litiumit, për shkak të metodave disruptive dhe me kemikate të ekstraktimit të mineraleve, njihen për shkatërrimin e pyjeve dhe natyrës, emetim të gazrave të efektit serrë, si dhe ndotje të ajrit.
Pasurimi i elitës dhe biznesit, si zakonisht
Së pari, marrëveshja do t’u leverdisë – sepse do t’ua mbushë xhepat edhe më shumë – elitave nacionale dhe lokale, që i kanë plaçkitur burimet publike dhe natyrore të shtetit.
Gjithashtu, do ta rikonfirmojë marrjen e konsoliduar nën kontroll të Europës periferike nga bizneset e mëdha, të cilat, së pari, funksionojnë pa kontroll dhe pa ndëshkim, duke anashkaluar qartësisht mirëqenien publike në kërkim të fitimit privat.
I qartë është mesazhi kryesor i BE-së për fqinjët e Ballkanit Perëndimor: “Bëhuni të leverdishëm, ose zhdukuni”. Nuk pritet që premtimet për integrimin sipas meritës në BE të këtyre vendeve të kanalizohen te harmonizimi i politikave për çështjet e nxehta, por te rëndësia ekonomike-tregtare. Kjo bëhet shumë e rëndësishme për vendet më të vogla të rajonit, kapacitetet më të dobëta ekonomike dhe resurset më të mangëta të së cilave mund ta ndikojnë pozicionimin e tyre vizavi qasjes transaksionale të BE-së.
Marrëveshja për litiumin u jep shtytje udhëheqësve rajonalë, si Vuçiqit, Dodikut dhe Ramës, duke nxjerrë në shesh se sa pak përpjekje demokratike duhen për ta pasur BE-në në grusht. Shto këtu edhe mosdëshirën evidente të BE-së për t’i mbështetur forcat prodemokratike në Serbi dhe më gjerë, ku opozitat proeuropiane, nëse nuk injorohen në plotni, janë pothuajse të pavërejtura.
Qytetarët e BE-së dhe Ballkanit Perëndimor mund ta shijojnë njësoj mundësinë e të kuptuarit përfundimisht se një dimension i konsiderueshëm i nocionit të tepruar – “autonomia strategjike europiane” – reduktohet në plotësimin e nevojave të jashtme të BE-së, jo më nga partnerët e pabesueshëm 8,000 km larg, por nga ata më afër – pra, zhvendosjen e tyre në partnerë të leverdishëm (por, barabarësisht të pabesueshëm) në zonën përreth. Pasojat alarmante të kësaj situate po zbulohen përditë.
