200 vjet vetmi
Sasha i dashur,
Letra e jote e mbramë qe një përmbledhje e shkëlqyeshme e krejt këtyre përpjekjeve tona për të folur e shkruar mbi një periudhë të çartur, të cilën e kemi jetuar dhe po e jetojmë. Biseda e jote me atë gazetaren, së cilës rrëfimi për festivalin Polip ia ka kujtuar “Kalin e Trojës”, është ndoshta ekzaminimi më i saktë i ambientit tonë të kontaminuar, që secilën iniciativë bashkëpunimi e ka parë me dyshim, si një “Kali Troje” të mundshëm. A thua, çfarë do të kishte thënë gazetarja sikur ta kishte parë The Handke Project në Teatrin Bitef në Beograd? Me siguri do të kishte ulëritur e alarmuar, për sulmin “mbi qenien serbe”, mu siç ulërinë tek ne një tokmak, që është njëlloj varianti i xha Simës suaj. Karikatura jonë, xha Sima i Kosovës, është edhe artist dhe “në mbrojtje të kombit” e “kundër udbashëve”, siç na quan disave prej nesh, ai madje proteston deri edhe në vetëflijim, ndonjëherë këmbëzbathur në borë, e ndonjëherë me tupan e megafon, deri në alivanosje. Sheshi Skënderbeu në Prishtinë, më shumë sesa me shurrë qenësh të rrugës, është i mbushur me shkumën e ulërimave të tij.
Por dua ta ndërroj pak temën e diskutimit tonë, dhe këtë letër të mbramë të letër-këmbimit tonë sot dua t’ia dedikoj një historie të moçme. E di, tingëllon ndoshta çuditshëm, sepse ishim dakorduar që të flisnim për të ardhmen, por çfarë mund të na e ndriçojë më mirë të ardhmen se sa e kaluara? Ka kohë që dua ta shkruaj këtë tregim që e kam dëgjuar shpesh si fëmijë, është një histori familjare e ndodhur para ndoshta mbi 100 vitesh, në “kohën e Kralit”, siç i thonë të moçmit e kësaj ane. Si fëmijë me gjasë e kam dëgjuar me jo shumë vëmendje, por e kur e dëgjova sërish tani, para dy apo tre vitesh, s’di përse, por mbeta i mahnitur. Dhe prandaj dua ta ndaj me ty.
Tregimi është ky:
Disa familjarë të Tushajve të Kaçanikut jetonin të qetë dhe zotëronin toka të mrekullueshme e pjellore të cilat i ujisnin me ujtë e kristaltë të lumit Lepenc dhe të Rekës, që burojnë thellë në vargmalet e Sharrit. Shtëpia e tyre ishte buzë një kodre, e cila ishte e mbushur me drunj të gjatë ahu, e rreth shtëpisë ishin tokat pjellore, e pak më tutje, në brezin e dytë të tokës, shtriheshin meratë, djerrinat e përbashkëta të fshatit, diçka si “hapësirat e tashme publike”, po ta përdorim këtë fjalorin e tanishëm. Në njërëj prej këtyre merave, jo larg shtëpisë së tyre ishin “vorret e llatinve”, siç i quanin vendasit disa varre që ishin aty motikohë. Në gurët e këtyre varreve kishte të gravuara kryqe e simbole të tjera krishtere, e ndoshta edhe pagane, kushedi, se tani ato varre janë zhdukur.
Thonë se kur Krali solli në ato anë kolonët sërbo-malazezë, atyre u dha tokat në anën tjetër të Rekës, tokë poashtu shumë pjellore e me plot burime uji përreth. Familjen shqiptare të Tushajve nga kolonët e ndante reka, dhe njëra prej meratëve. Kolonët e sapoardhur, javë pas jave e muaj pas muaji, zgjeronin pronat, duke zaptuar meratë që ishin përreth vendit ku qenë vendosur. Ata ishin të lirë të bënin çfarë të donin dhe të zaptonin cilëndo tokë që donin, pasi që i mbronte Krali dhe hyqmeti i tij. Shqiptarë vendas kjo gjë me siguri nuk u pëlqente. E nuk i pëlqente as familjarit tonë, pa dyshim. Dhe kështu, tokë pas toke, në fund, krejt çka kishte mbetur pa u zaptuar nga kolonët ishte një mera e madhe afër shtëpisë së këtij shqiptarit vendas, që ishte këtej rekës e ku ishin edhe vorret e llatinve. Kjo mera ishte kufiri i fundit i tolerancës ndaj apetitit të kolonëve. Familja shqiptare atë pranverë e dinte se kolonët sërbo-malazezë tani do t’ia mësynin kësaj copë toke, që shërbente për kullosat e bagëtive të tyre, por edhe si arë e ardhshme që familjes së tyre në rritje do t’i siguronte më shumë bukë. Dhe atë ditë pranvere ata bënë një plan me ngut. Ftuan miqasinë, kudo ku i kishin, dhe mëngjesin e së nesërmës, akoma pa lindë dielli, në një mot me shi, nja dhjetë plugje, që tërhiqeshin nga qê të mbajtur mirë, nisën të lëvronin tokën. Dhe lëvronin në shpejtësi, si kuturu, ‘një brazdë po, një brazdë jo’, thjesht, donin ta nxinin tokën që ajo, nga një tokë djerrë, të bëhej një arë. Kështu, ata donin t’ua çonin selamin kolonëve se kjo tokë tash e tutje ishte burim buke dhe se kishte zot. Fshatarët shqiptarë që po lavronin tokën atë mëngjes pranvere me shi kishin veshur gjubletat e gujat e tyre të gjata të shiut, e nën to secili prej tyre kishin vënë nga një shkop druri. Nga larg, këta shkopinjë të maskuar duhej të dukeshin si pushkë të gjata! Kjo s’ishte më veç një betejë për një copë toke, ishte një betejë për të ardhmen e tyre, për dinjitetin që duhej ta mbronin, përkundër pushtetit e forcës së Kralit e xhandarëve të tij.
Kur në mëngjes kolonët e armatosur u bënë tubë në krye të arës, ata po i shihnin me urrejtje e nervozë burrat shqiptarë, me ‘pushkët’ e tyre të gjata nën gujat e tyre të shiut. Sipër, në anën tjetër të kodrës, ishin grumbulluar edhe fshatarë të tjerë shqiptarë që po vëzhgonin, me apo pa armë, kjo nuk dihet. Në këtë pamje epike, mes atyre turmave kokënxehta, e bënin punën qetë-qetë, ecnin duke lëshuar avull nga goja e duke tërhequr plugjet mbrapa.
Në njërën anë:
Një brazdë po, një brazdë jo. Shpejt. Luaj këmbët. Kamxhik. Mos shiko matanë. Mbuloje shkopin në zhgun. Sa janë? A kanë armë? Mos u kollit me zë. A kan tanët armë? Uji. Mulliri. Jepja një grusht drith qeve. Mos u ndal! S’ke pse e shti kaq thellë pllugun. E dinë tutën shkijet. Edhe më shpejt. Buka. Fëmijët tanë. Frikë. Shiu. Toka. Krajli. Qetë e lodhur. S’ka pushim. Vdekje. Sot.
Në anën tjetër:
Kanë armë. Të vdekurit. Jemi shtuar. Shiptari. Provokim. Po zaptojnë tokën e kralit. Është e jona. Luftë. Flasim me ta. Gjak. S’ka gjak sot. Buka. Toka. Uji. Kojshi. Frikë. E dinë tutën shqiptarët. Gjuaj. Mos gjuaj. Xhandarët. Shiu. Vdekje. Jo sot. Vdekje, sot.
S’di sa orë mund të kenë kaluar ashtu, derisa një kolon, që mund të ketë qenë përfaqësues i tyre, pa frikë, e mes brazëve të laruara të tokës, niset tek burrat shqiptarë që po lëronin. Kryefamiljari shqiptar bën përpara dhe e pret në gjysëm të rrugës. Përshëndeten. Duhet të ketë qenë kjo një përshëndetje e ftoftë, gjysëm-shqip, gjysëm-serbisht, ose ndoshta vetëm sërbisht, kush e di!
Koloni: Tungjatëjeta, kojshi!
Shqiptari: Tungjatëjeta, kojshi!
Koloni: A po e lëroni, ë?
Shqiptari: Duhet me i ngi robt me buk’!
Koloni: Qoftë me bereqet, por e kam një lutje!
Shqiptari: Thuaje!
Koloni: A mund t’na e lini një cep të tokës, atje te vorret e llatinve, njerëz jemi, vdesim, e t’vdekurit duhet t’i varrosim dikund.
Si në filmat me kaubojë, dy përfaqësues fisesh, njëri ndoshta kauboj amerikan e tjetri apaç, negociojnë. Në të dy anët, grupe luftëtarësh të të dy kampeve presin rezultatin. Heshtje! Pritje! Ankth! Shiu vazhdon të bie imët, por me kokëfortësi.
Dy burrat, shqiptari dhe koloni fshijnë fytyrat e lagura nga shiu dhe pastaj nisen e shkojnë në krye të arës, aty ku janë vorret e llatinve.
Shqiptari: Po ta lë ty, t’vendosësh sa copë tokë doni me pasë për vorre.
Koloni me njërën këmbë gërrithë tokën e lëruar dhe bënë një vijë që ai e propozon si kufi mes arës dhe pjesës që beson se duhet të mbetet për varret e tyre. Shqiptari nuk flet, por shkon dhe më këmbë e fshinë atë vijë dheu. Koloni nuk kupton, është gati t’u bëjë me shenjë të vetëve të nisin luftën. Por, me ta fshirë kufirin e shënjuar të kolonit, burri shqiptar bën me këmbë një vijë më të gjerë, dyfish më të madhe se ajo që e ndau kojshiu i sapoardhur.
Shqiptari: Për vorre keni me pasë tokë sa të duash, po të jetë nevoja, deri në themel të shtëpisë time.
Dy burrat shtrëngojnë duart. Një ujdi. Një fitore e mirëkuptimit, në një ditë që ka mundur të përfundojë si një tragjedi me dhjetra të vrarë. Fitojnë të gjallët që duhet të hanë nga ara dhe të vdekurit që duan një copë toke për t’u prehur. Fitojnë të dy palët.
Kolonët sërbo-malazezë thuhet se varrosën aty dy apo tre të vdekurit e radhës, por pastaj, si duket e kuptuan që vorret e llatinve nuk ishin të njëjtat me të tyret, siç kishin kujtuar. Zhvarrosën ata që tashmë i kishin varrosur dhe ndërtuan varreza të tjera diku tjetër, më larg nga aty.
Historinë nuk do ta vazhdoj. Ka edhe shumë detaje që mund t’i kem harruar nga ky tregim familjar i ardhur brez pas brezi, por për atë bashkëjetesë jo gjithmonë të kollajshme, mes kolonëve dhe banorëve vendas ka edhe shumë rrëfime të tjera fantastike. Janë 100 jetë e bashkëjetesë (si te 100 vite vetmi të Markezit). Por të them edhe që vorret e llatinve nuk ekzistojnë më, janë zhbërë. Mbi tokën që dikur mund të kishte plasur sherri mes fshatarëve shqiptarë e serbo-malazezë tani kalon autoudha ‘Arbën Xhaferi”. Saherë kaloj andej, kur udhëtoj për në Shkup, mendoj se sa shumë histori si kjo i ka mbuluar asfalti i modernitetit.
E kisha të domosdoshme ta shkruaj këtë histori të trishtë, por të bukur, megjithatë, të mirëkuptimit dhe respektit për tokën, për bukën e për vdekurit, dhe si një histori e një konflikti të zgjidhur pa krisma armësh e pa sopata që çajnë ajrin për t’ia ndarë tjetrit kafkën në dysh. Familjarët e mi që atë ditë pranvere me shi të para 100 viteve po lëronin arën, as në ëndërr nuk kanë mundur ta shohin që, rreth 100 vite pas, sërbo-malazezët dhe shqiptarët në ato anë do t’i qëronin hesapet me armë në vitin 1999. Gjaku që s’u derdh në atë pranverën e kohës së kralit, u derdh 100 vite më vonë. Pasojat dihen se i kemi ndjerë dhe po i ndjejmë në supet tona çdo ditë. I ndjejnë edhe fshatarët shqiptarë të atyre anëve, por edhe ish-kolonët sërbo-malazezë që tani s’dihet se në cilin cep të Serbisë janë dyndur. Tani, hipotetikisht mund të pyesim: a ka mundur të evitohej lufta, kasaphana e vitit 1999? Po, ndoshta, sikur në të dy anët të kishin qenë dy burra që, nën tytat e armëve merren vesh, si ai shqiptari dhe koloni i këtij tregimi. Kushedi!
E tani, kur mendoj për ato vijat që shënoheshin me këmbë në dheun e sapolëvruar në tokën e asaj are në krijim e sipër, me bien ndërmend ato negociatat gjysëm-të-fshehta të para tri vitesh, mes politikanëve kosovarë dhe atyre serbë, për shkëmbim territoresh. S’di, por gjithmonë kur mendoj për këto negociata, më dalin para sysh gërshërë dhe harta, të cilat besoj që kanë qenë në tryezë të bisedimeve. Një pamje morbide kjo, ku ca burra, gjakftohtë, lëvizin kufinj, njerëz, bagëti, vizatojnë harta, e me gërshërë ndajnë territore… Dhe ajo çfarë mund të konkludoj është se 100 vite më përpara, fshatarët e shkretë shqiptarë e kolonët e sapoardhur, hallexhinj edhe ata, kanë pasur më shumë dinjitet, kanë treguar më shumë njerëzillëk, për bukën e të gjallëve dhe për dheun e të vdekurve. Kanë pasur më shumë respekt për njeriun.
Tani, mes këtyre dy realiteteve, atij të para 100 viteve dhe këtij të tashmit, si mund të projektojë njeriu një imazh për të ardhmen, për vitin 2100 a 2120? Çfarë e ardhme është ajo që na pret? Vështirë të imagjinohet. Por disi, dua të besoj që aty dikund, në verrishten e lumit Lepenc, është një plakë që lexon poezi, për vete, por edhe për nipin që e mban në prehër! Dhe ndoshta, kur plaka t’i ketë mbaruar të gjitha poezitë, nipin akoma nuk do ta ketë zënë gjumi. Dhe plaka pastaj zhytet në mendime, heq gjyzllykët dhe nipit ia tregon një histori të para 200 vitesh, një histori të gjatë, të pafund, për një arë që po lërohej, për një gjakderdhje të shmangur, e pastaj për një luftë të pamëshirshme, për ca njerëz, që pastaj, pas asaj lufte, e mes urrejtjes, mblidheshin dhe lexonin poezi në një bodrum të lagësht. Dhe nipin e zë gjumi duke dëgjuar atë histori, fle në verrishte, teksa gjyshja ia lëmon flokët. Por pastaj, kur nipi zgjohet, ai tashmë ka mbushur 30 vjeç. Dhe zgjohet me një betim, që historinë e gjyshes që kishte dëgjuar (Sot? Dje? Para 10 a 20 vitesh?) do ta kthejë në një roman. Diçka që do t’ishte si evokim i 100 vjet vetmi të Markezit! Romanin nipi do ta quajë ‘200 vjet vetmi’. Ai botohet njëherë në shqip në Prishtinë dhe pastaj edhe në serbishte në Beograd. Mes atyre historive fantastike në roman, është edhe ajo për një festival letërsie, që disa njerëz e besonin që është si një “kalë troje”, por që në fund, në një kthesë të papritur dramaturgjike, del që ai me të vërtetë ka qenë një festival letërsie.
Pra, as kalë, as kalë troje, thjesht, një festival letërsie, i gjendur mes një historie qindravjeçare të bashkëjetesës, ku shkrimtarë, serbë e shqiptarë, lexonin e evokonin histori e copëza jete për njëri-tjetrin. Dhe po i flisnin njëri-tjetrit për lirinë, për gjakun e derdhur, për tokën, për ujin, për të vdekurit, për jetën. Dhe e kuptonin dhe njihnin njëri-tjetrin më mirë. Një kaptinë e romanit i kushtohet një të ashtuquajturit “departamenti i dhimbjes kombëtare”, që ua tundonte bindjet e idealet letrare e humane shkrimtarëve e artistëve të asaj kohe, e shumë prej tyre i dorëzoheshin dhe bindeshin atij departamenti, të tjerë, rezistonin e mbijetonin disi, nën sulme e kritika që vrisnin bash si plumba pushkësh. Këta që rezistonin, me librat që përkthenin e botonin, ndërtonin një urë të brishtë, por e cila rrëzohej sapo ndërtohej, mu si në atë historinë e moçme për kalanë e Rozafatit.
Dhe më e rëndësishmja: në faqen hyrëse, romani ka një shënim: u kushtohet të gjithë atyre që i bënë ballë tundimit për t’ua marrë bukën e gojës të gjallëve dhe varret të vdekurve.
***
Dhe këtu, mik i dashur Sasha, letër-këmbimit tonë ia vejmë një pikë të dobët, të cilën e heqim kur të duam, pas muajsh a vitesh. E pastaj i nisim sërish letra njëri-tjetrit. Nuk dyshoj që akoma na kanë ngelur shumë histori pa u thënë, shumë fjalë pa u shkruar, shumë emocione pa u përshkruar… Deri atëherë, të dëshiroj fat e uroj që zëri yt të dëgjohet atje në Beograd dhe kudo, nga sa më shumë njerëz. Ti gjithmonë ke gjëra të rëndësishme për të thënë.
Miqësisht, miku yt, bashkë-arkitekti i ‘Kalit të Trojës”,
Jetoni
Prishtinë, 9 tetor 2022
