Rrëfimi i yt mbi takimin e kolonistëve dhe autoktonëve të moçëm përskaj “vorreve të llatinve” në Kosovë vërtet e ka potencialin të bëhet temë e ndonjë romani apo, edhe më mirë, drame të cilën do të mund ta vendoste në skenë ndonjë regjisor. Mendoj se ky rrëfim jo vetëm që na mëson diçka, por edhe ka vlerë të madhe sepse na ballafaqon me atë që gjithë këta dhjetëvitësha ishte e ndaluar dhe e mbuluar nga stivat e politikës ditore, e kjo është historia e bashkjetesës së serbëve dhe shqiptarëve në të kaluarën. Njëherë ndoshta do të mund t’i rrëfehet ndokujt rrëfimi mbi Festivalin Polip përballë shkollës “Xhemail Mustafa” në Dardani, apo në Kiçma [Kurriz], siç e quanin më heret serbët atë vend. Do të doja ta ndiqja atë shfaqje mbi “Kalin e Trojës”, siç pahiri e patëm quajtur në këtë letërkëmbim, pra shfaqjen e cila e ka fuqinë e shpirtbutësisë dhe transformimit. Që kali i Trojës në fund shndërrohet në festival të letërsisë, e pastaj që në krejt këtë nuk bëhet fjalë për ndonjë lloj konspiratash botërore, as për dhuratat vdekjepruese të cilat na i përkujton një fjalë e urtë greke, as për politikën e ligë, po për njerëzit që, në kushte tejet të papërshtatshëm, kanë vendosur t’ia lexojnë njeri tjetrit rrëfimet, të përkthejnë, dhe të debatojnë mbi të kaluarën e afërme, si dhe të ardhmen që vjen pashmangshëm.
Ajo dramë do të mund të konceptohej edhe si fragment i teatrit metafizik: në skenë është një kalë i drunjtë, aty janë dy bredhës që t’i sjellin ndërmend palaçot në tesha qytetare. E kanë një valixhe me tekste të ndryshëm të cilën e kishin gjetur atë ditë në hendek dhe, mbasi që dëshirojnë t’u kalojë koha më shpejt, lexojnë, improvizojnë, qeshin e qajnë. Në fakt ata e presin ditën e Lirisë e cila kursesi nuk vjen. Në ndërakt u vinë në vizitë dy gra nga publiku të cilat ua zënë vendin pranë kalit të Trojës dhe vazhdojnë aty ku kishin mbetur këta dy. Në prapavi ndihen: britma e mbytur e demonstrantëve, të shtënat nga pushkët, sirenat e automjeteve, dritat rrotullore të policisë, zhurma e qytetit dhe politikës. Në aktin e fundit ata dy kthehen dhe njoftojnë se sot Liria nuk mund të vijë por nesër do të vijë gjithsesi. Ata të katër mbesin në skenë duke e deshifruar letrën e një mërgimtari nga Ukraina, ose Siria, ose Afganistani, ose Iraku, ose nga Ballkani, dhe e kuptojnë se vet qëndrimi i tyre në atë qerthull, në atë skenë, ku janë të lidhur me njerëzit tjerë të botës mbi të cilët lexojnë, e përfaqëson atë që e kishin pushtuar ata vet, dhe që nuk janë të detyruar ta presin të vijë vetvetiu një ditë. Në vazhdim e fillojnë para nesh çmontimin e kalit të Trojës, nga dërrasat e të cilit i improvizojnë një palë dyer me mbistrehë—ajo është hyrja e Qendrës së Vjetër. Nga lart, zbrazet në ta nga tavani një kovë ujë, ndihet një klithmë jasht skenës, se dikush nga ndërtesa ankohet për shamatë. Trimat tonë pastaj në atë ujë të derdhur fillojnë ta mbarojnë një letër në të cilën i vendosin simbolet e një kohe, fjalët e disa vjershave në gjuhë të ndryshme, dhe nga kjo e përgatisin një ekspozitë. Në fund vjen publiku teatral në skenë, e viziton ekspozitën, dhe lexon mbi kohën e Polipit në afishet e përgatitur paraprakisht dhe tani të ngjitur në mure të errët. Ndihet muzikë e Ah Ahilejt dhe zëri i Edona Reshitajt.
Disi kështu do të dukej një ditë angazhimi arekeologjik rreth Polipit vetëm se nuk e di se a do të gjindet publik për teatër të atillë. Përvoja ma tërheqë vërejtjen se publik do të ketë gjithnjë e më pak, po të mos jetë shfaqja e bulevardeve dhe argëtuese; po të mos ketë shfaqja humor halbak të së përditmes. Çdo lloj i përmbajtjes pak më “angazhuese” i nënshtrohet cenzurimit ose ignorimit, kështu që edhe çështjet e përgjegjësisë së letrarëve për përkrahje të tyre të regjimeve çfarë ishte ai i Millosheviqit, në fakt, rradhiten si “angazhuese” ose “të panevoja”, ose, siç është e rëndomtë, “kundërshtetërore”.
A ishte Festivali Polip i përmbajtjes “kundërshtetërore”, do ta pyeste veten ndonjë gazetar i rubrikës mbi kulturën në Beograd ose Prishtinë. Ata do të gjurmojnë se kush e kush e përkrahu Polipin dhe në bazë të asaj do të vinë gjer te përfundimi mbi interesat e fuqive të jashtme, të cilat aq i përkushtohen punës në terren, sa që, gjoja, e kanë dirigjuar çdo segment të programit, lexuar çdo vjershë të përkthyer, marrë në shqyrtim çdo debat dhe moderues. Mendja e cila mendon ashtu, e që sot është në shumicë në medje dhe në agjencitë qeveritare, është e ngarkuar me autoritarizmin si formë të kundrimit të botës. Në ditë të kaherta e shkroi Dushan Kovaçeviqi [Dušan Kovačević], i cili në rini ishte rrebel kurse në pleqëri monarkist, dramën “Spiuni ballkanik” [Balkanski špijun]. Kush ishte, vërtet, spiuni ballkanik? Ai nuk është një njeri i cili në dramën e përmendur ka emër konkret, Illija Çvoroviq [Ilija Čvorović].
Përkundrazi, është një tip i prodhuar nga sistemi njëpartiak, i mësuar t’i dallojë në çdo gjë shenjat e ndonjë konspirate, të lexojë mes rreshtash, ta përvjelë çdo fjali së mëngë, dhe të shohë tek çdokush rrezik potencial për rendin shoqëror. Dikur, në sistemin njëpartiak të Jugosllavisë, kishte përqindje të caktuar të spiunëve të këtillë të Ballkanit. Luftërat dhe shpërbërja e shtetit ndikuan që të rritet dukshëm përqindja e tipave të atillë në shtetet e posaformuar. Të atillët e kanë stërbmushur fushën politike, kulturore, dhe të medjeve. Ata janë mysafirë të programeve televizivë (gjithë ditën e analizojnë luftën në Ukrainë, krizën ekonomike, konspiratat nga të gjitha anët e botës), gjersa brezi i tyre i ri, i mshefur prapa nofkave në internet, i bën luftërat e veta për njëfarë rendi të vet botëror. Ka pasë menduar dikur Dushan Kovaçeviqi se do të vijë gjer te shërimi i njeriut socialist me transformimin demokratik të shoqërisë por njeriu kapitalist ia kaloi dhe tregoi kapacitete të “spiunllëkut” që në Jugosllavi të vjetër nuk kishin mundur as të paramendohen. Dikur ishte Ilija Çoforviqi përjashtim e tash është bërë rregull. Hapeni derën e banesës, ai është në mesore. E shikoni ndonjë portal në internet, atje ka me mijëra si ai. Ndezeni televizorin—ai ju pret në program të lajmeve. Hyni në automobil—lajmërohet nga radioja. Hapeni konservën, kur aty, ai është strofullosur ndërmjet sardeleve, ju shikon me ata sy të mëdhej dhe thotë se do të duhej të kishit kujdes sepse çdo gjë që bëhet në kuadër të bashkpunimit kulturor paraqet dredhi dhe rrezik.
Iredenta. Masonët. Trogloditët. Templarët. Asasinët. Pentagramorët. Bukstagramorët. Krokodilët. Polipët. Shkalarët. Sicilianët. Antkirstët. Dramaturgët. Mercenarët e huaj. Prozaistët. Zhabarët. Poetët. E dyshimtë është, or vëlla, e tëra kjo!
Mik i im, më duhet të ta rrëfej edhe një epizodë nga Vraçari: sot e piva kafen në një kafene të vogël, jolarg shtatores së Handkes të cilën ta pata përmendur. Gjersa rri ulur, e shikojmë njëri-tjetrin ndonjëherë, unë e ai. Ai bën me sy, unë e gjerb një gëllënkë kafe. U vë vesh zërave rreth meje. Pranë tavolinës më të afërt rri ulur një çift, vasha me kukëza të mbështetura, dhe një fetar në xhaketë dimri, sikur të ishte njëzet gradë nën zero, ndonëse është tetor dhe ditë me diell. Gjahtoj fragmente të bisedës së tyre e cila veçohej me frekuencën e saj monotone. — Dhe do të vijë dita, thotë fetari, kur antikristët do të qeverisin. Dhe atëherë ne ortodoksët do të jemi tre vite në robëri dhe të gjithëve do të na përzëjnë nëpër tërë botën. Dhe ajo ditë është afër, ashtu thotë Zbulesa. Vetëm sa nuk ka… — Por mua më duket se ajo ditë tash ka mbërritur, e ndërpren vasha, në mëngjes e takova në tregun e Bajllonit një njeri për çudi… U gjunëzua para meje, ma preku gipsin dhe më pyeti se a besoj në mrekulli të shërimit… Besoj, si jo, thashë, e ai filloi të ma përdridhte këmbën. Kisha dhimbje dreqnore por vendosa ta duroj… — Këtë e paske pasë njëfarë demoni, vëren fetari, unë nga të tillët ik si nga zgjeba… E si dukej? pyet. Vasha vështron mbrapa, më shikon së pari mua dhe përtej supit tim e shikon vitrinën e asaj ateliesë artistike, ku i bie në sy koka e Handkes. — E, mu si ai atje, thotë vasha, hundën dhe syzet i kishte mu si të tij, dhe i picërronte sytë, zgërdhihej gjersa ma përdredhte këmbën… — Ore, e pamundur, thotë fetari, se demonët nuk kanë syze. Vetëm kur të vejnë maska. Dhe atë atje e ke Handken, ai kurrë nuk do të bënte gjëra të atilla… — Kush na qenka kyfarë Handke?, pyet vasha me huti. — Është mik i ynë, qytetar nderi i Beogradit, i do pyjet dhe kërpudhat, njeriun e rëndomtë, e donte edhe Sllobën… Ta them unë, njeri i ynë. Vetëm u paraqit një ditë dhe na përqafoi të gjithëve kështu me krahët e tij të mëdhenj. — Edhe kështu shkruan në Zbulesë?, pyet vasha, serioze gjer në vdekje. Fetari mendohet pak dhe thotë: — Po, shkruan, por duhet të dish të lexosh. E ke lexuar Zbulesën ndonjëherë? — Si s’e kam lexuar?, përgjegjet vasha, prejse mundohen rusët në Ukrainë, çdo natë para fjetjes…Vetëm se nuk gjeta gjë mbi atë mrekullibërësin, Handken… — E, bukur thua — mrekullibërësin. Edhe është. E shndërroi ujin në verë në Hoçë të Madhe. E shëroi Shoqatën e shkrimtarëve nga murtaja dhe e ngriti në nam të botës. E përshkroi një kafene buzë lumit të Moravës në librin të cilin tani e lexon bota e tërë, edhe Bajdeni, edhe Putini, edhe Markoni, edhe Kurti… Nejse, Vuçiqi nuk e ka atë detyrim, se ishte atje me Handken, pra përse ta lexojë… E këndoi me atë shkrimtarin tonë të vjetër atë këngën mbi zdjergien e çetnikëve nga bjeshka e Romanisë [afër Sarajevës, v.p.]… Për këte sigurisht nuk ke ndi. Mua m’u gëzua zemra kur e pashë inçizimin. Tash e kam si hajmali e cila e shporrë çdo të ligë. E lëshoj në mbrëmje në telefon mobil afër shtratit dhe flej si foshnje. Një njeri i tillë nuk mund të jetë demon. Ai është shenjtor. Dhe kushdo që e përbaltë është në anën e demonëve. Këtë ta dish… — Uh, mirë, i rrudhë vasha supet, por ai nga Bajlloni ishte mu si ky, kur të them… — Ishte armiku i ynë, i maskuar si ai, që të na largojë nga rruga e drejtë…
Diçka më thotë, mik i im, se nuk do të dalim leht nga balta dhe se Polipi edhe shumë vite do të përmendet si festë e Lirisë në kohën e çnderësisë dhe çmendurisë. Ajo që e ndiva në kafene është vetëm një fragment i diskursit publik i cili gufon në të gjitha anët, e rrjedh para së gjithash nga qeveria dhe ngatërresëtarët e saj të tabloidëve. Kur njeriu e sheh dhe ndin këtë, e kupton se jemi në baltë gjer mbi gju, e pi espreson e vet dhe ngadalë drejtohet kah zyra, si unë, prapa për bibliotekë, ndër minj gjirizi, kushërinj të mi, ku e kaloj pjesën më të madhe të jetës. Detarët e vjetër shkruanin se miu i gjirizit (latinisht Rattus) është qenje e ndjeshme e cila katastrofën e parandjen shumë para njeriut. Por në fakt puna qëndronte në atë se i kishin aq më të zhvilluara ndjenjat e ndëgjimit dhe nuhatjes, sa ta ndjenin zhurmën e cila ishte duke ardhur dhe e cila fillon nga zhurmët e vogla, gërvima nga hambari e cila strofujt e tërë të minjëve të gjirizit i bënte rrëmujë. Ndjenja e ime e miut të gjirizit më thotë se këta tinguj të mbytur të nëntokës qëmoti janë bërë alarmantë dhe që duhet të bëjmë diçka rreth kulturës. Një nga këta potezët ishte edhe puna rreth Festivalit Polip, të cilin e organizova së bashku me ty dhe me miqtë tonë, me shpresën se njerëzit do t’i dallojnë zërat fantastikë të dëshmisë dhe të alarmimit mbi gjendjen e një bote në krizë të thellë. Nuk jam i sigurtë se shumica e autorëve dhe autoreve që kanë dhënë shfaqje në skenë të Qendrës e ka kuptuar kuptimin e vërtetë të Polipit, por vetëm kanë përfituar nga rasti për ta shënuar edhe një festival në biografi, dhe kanë vazhduar tutje në rrugët e tyre të letërsisë. Megjithatë, ekziston edhe ajo pakica e cila përvojën e vet në letërsi e ka murosur në atë festival. Besoj së kjo u është kthyer shumëfish sepse të jesh në këto zona të shkëmbimit të ideve vërtet paraqet privilegj. Dëshiroj të besoj se vendimet e caktuara të së ardhmes do të kenë pikëmbështetje në këta njerëz, e jo në shumicën e pamend.
Mirupafshim. Në të ardhmen.
Miqësisht të përshëndetë,
Sasha
Beograd, 19 tetor, 2022
