Sociologët argumentojnë se pandemitë nuk mund të reduktohen vetëm në fenomene biologjike që përhapin sëmundjen dhe shkaktojnë vdekjen. Ato janë edhe ngjarje që kanë luajnë rol substancial historik dhe si të tilla formësojnë mënyrat e të menduarit të njerëzve.
Për sa i përket impaktit, “murtaja” është pandemia që më së shumti ka lënë vrragë në kujtesën kolektive të njerëzimit e sidomos në qytetërimin evropian. Frank Snowden në librin e tij monumental “Epidemitë dhe Shoqëria” ofron një investigim të detajuar të historisë së pandemive. Ai vlerëson se të kuptuarit e pandemive është po aq i rëndësishëm sa studimi i luftërave, religjionit, ekonomisë, politikës e kulturës. Specifikisht, për “murtajën” Snowden thotë se është “skenari më i keq” që një shoqëri mund ta përjetojë nëse ajo goditet nga një pandemi.
Murtaja goditi Perëndimin në tri valë për gjatë historisë dhe la gjurmë që zor se do të fshihen ndonjëherë nga kujtesa. Pandemia e parë u shfaq më 540. Ajo zgjati dy shekuj dhe njihet si “Murtaja e Justinianit”. Që në goditjen e saj të parë, Murtaja u imponua si lojtar serioz historik dhe teksa u shtri në Afrikë, Azi dhe Evropë, mori jetët e afër 100 milionë njerëzve dhe tkurri shtrirjen e perandorisë. Vala e dytë u shfaq në Azinë Qendrore, kurse në Evropë mbërrijti më 1347 dhe zgjati 300 vite, duke u shfaqur në rreth 20 episode.
Në Evropë matjet tregojnë se diku mes 50% dhe 75% të popullsisë vdiq si pasojë e Murtajës. Kjo valë përfundoi më 1670 dhe u quajt “Murtaja e Madhe” dhe “Vdekja e Zezë”. Vala e tretë zgjati nga viti 1855 deri më 1910 dhe u quajt “Vala Aziatike/Mançuriane”. Për 5 vite vetëm në Kinë kishte mbytur 13 milion njerëz. Në Indi poashtu përafërsisht 15 milionë njerëz humbën jetën nga kjo pandemi.
Mirëpo është vala e dytë e pandemisë ajo që pati impaktin më të madh në histori, prandaj fokusi do të jetë në të. Etiologjia, shkenca që trajton kushtet e lindjes së dhe shpërndarjes së sëmundjeve, tregon se patogjeni i “Vdekjes së Zezë” ishte një bakter vezak që fillimisht u quajt Pasteurella pestis, e pastaj Yersinia pestis.
Fillimisht bakteret infektonin minjtë e zi. Pastaj vijnë pleshtat parazitë që ushqeheshin me gjakun e minjve e më pas edhe me gjakun e njerëzve. Pra minjtë e zi dhe pleshtat ishin vektorët përmes të cilëve bakteret mbërrinin deri tek njerëzit. Pleshtat nuk udhëtojnë nga njëri vend në tjetër, por minjtë po. Kjo bëhej kryesisht nëpërmjet anijeve që udhëtonin nëpër lumenj, që shpesh bartnin edhe minj të zi. Përhapja bëhej shumë më e lehtë për shkak që në ato kohë shtëpitë ishin të vogla dhe shumë njerëz flinin në të njëjtin shtrat dhe dyshemetë ndërtoheshin prej baltës.
Minjtë e infektuar dhe të etur nga sëmundja u afroheshin edhe më shumë shtëpive të njerëzve në kërkim të ujit, duke e zgjeruar edhe më shumë kompasin e infeksionit. Ndërkohë pleshtat, menjëherë pas vdekjes së një njeriu apo miu, kërcenin nga kufoma e ftohtë tek një njeri i gjallë dhe kështu përmes kafshimit infektonin të tjerët. Kjo përmendet edhe në librin “Murtaja” nga Albert Camus ku minjtë e ngordhur nëpër rrugët e Oranit përhapin sëmundjen.
Virusi ishte shumë i fuqishëm. Simptomat e para përfshinin ethet, temperaturën, lodhjen, kllapën, komën, kokëdhimbjen, gangrenën, vjelljen dhe diarrhenë. Vuajtjet ishin agonizuese dhe dehumanizuese. Në disa raste sëmundja degjeneronte muskujt e zemrës, veshkëve dhe të nervave të sistemit nervor. Tri-katër ditë pas shfaqjes së simptomave vdekja ishte e pashmangshme.
Historiani Yuval Noah Harari shkruan se mes 75 dhe 200 milionë njerëzve vdiqën nga murtaja. Në Angli vdiq 40% e popullsisë, kurse në Francë 50% deri në 60%. Qyteti i Firencës humbi 50 mijë njerëz, nga 100 mijë sa i kishte. Paleologjisti Per Lageras konsideron se Murtaja është katastrofa më e madhe që ka goditur Evropën ndonjëherë. Një varg veprash literature u krijuan nga situata e krijuar.
Një nga to ishte “Ditari i Vitit të Murtajës” nga Daniel Defoe i cili jetonte në Londër atë kohë. Defoe shkruante: “Murtaja mbyti krejt dhembshurinë; vetë-ruajtja u bë ligji i parë. Fëmijët ikën nga prindërit për shkak të frikës nga infektimi. Në disa vende, prindërit ikën nga fëmijët. Rreziku i vdekjes ngulfati të gjitha lidhjet e dashurisë dhe brengat për njëri-tjetrin”. Orhan Pamuk e vlerëson këtë ditar si veprën më të rëndësishme të shkruar për pandeminë ndonjëherë dhe jo rastësisht kjo vepër ishte më e lexuara në kohën e shfaqjes së Sarsit më 2002-3.
Defoe rrëfen se të prekurit kërcenin në lum për t’i shpëtuar sëmundjes. Nëse tek libri i tij “Robinson Crusoe” Defoe vendosi themelet moderne për autonominë e njeriut si individ që dominon botën, tek ditari i tij për Murtajën ai ofron një situatë ku njeriu përballet me diçka që nuk e njeh dhe nuk e kontrollon dot. Derisa Crusoe kënaqet me aftësinë e tij për të manipuluar rrethanat, Defoe në Ditarin e tij vuan duke parë shthurjen e botës përtej fuqive të tij. Derisa Crusoe është prototipi i sunduesit kolonial që mjeshtëron botën e jashtme, në ditar shihet impotenca për të frenuar tsunamin e pandemisë brenda në Angli.
Në pjesët tjera të Evropës, Napoli ishte njëri nga qytetet më të mëdha të kohës dhe me një nga dendësitë më të mëdha të popullsisë. Murtaja e shkretoi këtë qytet dhe vrau 300 mijë njerëz, nga 500 mijë sa kishte. Historiani i vdekjes, Philippe Aries, në librin e tij “Ora e vdekjes tonë” shkruan se shoqëritë evropiane kishin zhvilluar praktika e institucione për të zbutur ankthin e vdekjes dhe për të gjetur ngushëllim. Praktikat përfshinin rituale të ndryshme fetare, kurse institucioni kryesor ishte Kisha. Ai thotë se këto kode kishin shërbyer si strategji për të lehtësuar makthin ekzistencial që jep vdekja.
Shoqëria kishte krijuar “artin e të vdekurit” (ars moriendi) për të kuptimësuar fundin e jetës si për të vdekurin, ashtu edhe për të afërmit e tij që përballeshin me zinë dhe pikëllimin. Përmes funeralit i ndjeri dërgohej me rite në varrin ku e kishte emrin në epitaf. Të vdekurit ceremonialisht arkivoheshin dhe mbanin një vend të rëndësishëm si lloj dosjeje në vetëdijen kolektive. Nëse religjioni ofronte besimin në botën e përtejme, epitafi përjetësonte kujtimin e të vdekurit në këtë botë dhe ofronte një adresë ku të afërmit shkonin për t’i rijetuar kujtimet.
Gjatë murtajës krejt kjo ishte shkatërruar. Kishte lindur shprehja e famshme “kishin mbetur shumë pak njerëz të gjallë për të varrosur të vdekurit”. Kufomat ishin braktisur si në hapësira të mbyllura, ashtu edhe nëpër rrugë dhe qentë ushqeheshin me to. Shumë mjekë e priftërinjë ishin arrtisur nga frika dhe askush nuk mund të ngushëllonte të sëmurët që në agoni po prisnin vdekjen. Të gjithë këta ishin të vetmuar si Robinson Crusoe, por pa mundësi shpëtimi. Mijëra kufoma ishin djegur, kurse mijëra tjerë ishin hedhur në det pa asnjë ceremoni. Funeralet ishin ndaluar. Mijëra tjerë hudheshin pa asnjë rit në varreza masive dhe askush nuk kishte epitaf personal.
Ndodhi ajo që thotë kur Philip Strong e përshkruan impaktin psiko-social të pandemisë: “versioni medicinal i makthit Hobsian – lufta e të gjithëve kundër të gjithëve dhe situatë “ku jeta e njeriut është e shkurtër, e mjerë, e vetmuar dhe brutale”. Në vizionin Hobsian të gjithë njerëzit janë të barabartë vetëm në diçka: në aftësinë e tyre për të vrarë njeri-tjetrin. Gjatë pandemisë kjo shkon përtej parametrave të Hobbesit sepse edhe i vdekuri është po aq i rrezikshëm sa i gjalli kur është në pyetje kapaciteti për infektim.
Njerëzit ishin të bindur se po e vuanin ndëshkimin e Zotit për shkak të mëkateve të tyre dhe disa ishin të bindur se fundi i botës kishte mbërrirë, kurse fallxhorët përfitonin nga dëshpërimi i tyre. Një portretizim të kësaj situate e bën edhe Jules-Élie Delaunay në pikturën e tij “Murtaja në Romë”, ku shihet një lajmëtar i zemëruar i Zotit duke bërë me gisht drejt shtëpisë së mëkatarit.
Besimet e tilla i shtyenin njerëzit që ta gjejnë mëkatarin në mesin e tyre. Prostitutat, lypsarët, të huajt dhe heretikët ishin disa prej të fajësuarëve që mbyteshin me gurë e digjeshin në turrën e druve. Më së keqi e kishin pësuar hebrenjtë dhe romët. Frank Snowden thotë se kjo logjikë maniçeane që vendoste të mirën kundër të keqes forcoi histerinë që i akuzonte romët e hebrenjtë për një komplot djallëzor kundër njerëzimit.
Snowden përmend dy raste më tragjike ku shihet se si frika vuri në lëvizje spiralen e dhunës. Njëri ndodhi në Strasburg, më 1349, kur autoritetet lokale fajësuan hebrenjtë për helmim të puseve ku banorët nxirrnin ujin. Gjysma pranuan konvertimin në krishtërim, kurse gjysma që nuk pranoi u varrosën të gjallë. Tjetri ishte në Milan më 1630, kur qyteti ishte në luftë me spanjollët. Katër spanjollë ishin shpallur fajtorë për helmim të shtëpive të milanezëve dhe ishin torturuar duke iu këputur duart, para se të ekzekutoheshin.
Giovanni Boccaccio në veprën e tij monumentale “Dekameroni” gjallërisht me fjalë ofroi një fotografi të kërdisë që po bënte Murtaja në Firencë. Dekameroni është storie e dhjetë miqve, shtatë burrave dhe tri grave, që arratisen nga qyteti tek një vilë në periferi.
Që në fillim Boccaccio na jep një përshkrim grafik të pasojave: “Një qytetar shmang një tjetër, fqinji fare nuk brengoset për tjerët, të afërmit nuk vizitojnë njëri-tjetrin. Terrori i kishte shpuar mu në zemër dhe vëllezërit braktisën njëri-tjetrin, xhaxhai nipin, motra vëllanë dhe gruaja burrin. Më e keqja, prindërit refuzuan të shohin dhe kujdesen për fëmijët, sikur të mos ishin të tyrët.” Boccaccio shkruan për fuqinë shëruese të storieve në kohë të krizave shoqërore dhe flet për rëndësinë e ruajtjes së afërsisë me të tjerët në kohë të tilla.
Disa studime mbështesin Boccaccion sepse ato vërtetojnë se kur njerëzit përkthejnë tronditjen emocionale në fjalë, përjetojnë një katarsis psikologjik. Të njëjtën e thotë edhe Richard Kearney në librin e tij “Mbi tregimet”, ku thotë se në periudha të thyerjeve të mëdha, narrativat na ofrojnë potencial unifikues mbi një realitet të fragmentuar dhe të shkapërderdhur. Tregimet janë forma më e thjeshtë e mitit (mythos), që në greqishten e vjetër do të thotë tregim dhe përmes tyre traumat e kaosit i akomodojmë në storie që kanë kuptim. Prandaj dikush mund t’i përkufizojë religjionet si tregime të mëdha (metanarrativa) për t’i dhënë domethënie botës.
Kjo shpjegon edhe përhapjen e lëvizjeve e kultit për të rritur shpresën dhe për të kuptimësuar atë që po ndodhte. Një ndër to ishte edhe “Lëvizja e Fishkulluesve”, një grup i asketëve që ndëshkonin veten me kamxhik, nuk pastroheshin, nuk ndërronin rrobat dhe nuk flisnin me personat e gjinisë tjetër. Mirëpo kishte edhe prirje anti-semite dhe kur hasnin në hebrenjë, i fshikullonin. Disa edhe u shpallën shenjtorë. Shën Sebastiani ishte një martir i krishterë që u dënua me vdekje nga Diokleciani në shek. III.
Ai u bë popullor sepse ngjashëm sikur Krishti edhe ai ishte sakrifikuar për të mirën e njerëzimit dhe shihej si mburojë nga e keqja. Tjetri ishte Shën Roku që dha gjithë pasurinë e tij për t’u ndihmuar njerëzve në nevojë dhe që pasi u infektua nga Murtaja, shpëtoi. Për këtë shkak shihej si kult i shpresës dhe mundësisë për të tejkaluar vështirësinë. Kulti i tretë ishte ai i Marisë Virgjine që shihej si figurë që mund ta zbutë ndëshkimin e Zotit mbi njerëzit. Kështu shoqëritë përmes miteve ndihmonin veten për të përballuar tronditjen e traumat e pandemisë.
Në të gjitha matjet, Murtaja e Madhe është një nga ngjarjet më definuese të historisë së Evropës. Masat që morën proto-shtetet e kohës gradualisht dhe pas shumë vuajtjeve Evropa triumfoi mbi këtë pandemi. Madje masat që u ndërmorën, si Karantina dhe Lazaretot, vendosën edhe themelet e modelit të shtetit modern që jo vetëm sundon qytetarët, por edhe kujdeset për jetët e tyre. Këto masa, do të thoshte Michel Foucault, hapën rrugën për lindjen e biopolitikës, prandaj edhe duhet të trajtohen si temë në vete në shkrimin e radhës.
