Sikur në filmin The Grand Hotel Budapest, një histori mbahet gjallë me këmbëngulje. Historia e dhimbshme e emigrimit dhe e identitetit të shqiptarëve. Po e nis me të përvojën nga udhëtimet e mia…
Miljo Ambien*
M’u kujtua i ndjeri gjyshi im kur takova një familje shqiptare nga rrethi i Prishtinës në një hotel në Budapest. Zotëria, 46 vjeç, ka marrë pushim pa pagesë nga punëdhënësi i tij (publik) me besimin që nuk do të kthehet më kurrë aty. Çelësin e shtëpisë dhe veturën ia ka lënë të atit. Dhëmbët e prezantojnë duhanxhi, e qeshura dhe e folura njeri të dashur e të butë, dukja të varfër. Zonja nuk ka pasur kurrë punë prej së cilës ka fituar pagë. Është e druajtur dhe e bukur; kur qesh, shpërthen si një murmurimë. Tre fëmijët, dy djemtë dhe vajza, si të gjithë fëmijët tjerë të botës: të hijshëm dhe kuriozë. Frikë, frikë supersticioze, naivitet, dhimbje njerëzore dhe shpresë. Janë marrë vesh me drejtuesin e një minibusi që do t’i dërgojë në Gjermani…
Mëse 100 vjet kanë kaluar dhe, sado që duket krejt surreale, historia në thelb është një. Si ecja nga një shkallë në tjetrën.
Gjyshi im kishte udhëtuar katër muaj të plotë prej Kamenicës me gruan, vajzën dhe djalin, për t’u vendosur në afërsi të Detroitit më 1927. Vdekjen e kishin takuar disa herë rrugës: në formë të valëve të ujit, të ecjeve të gjata pyjeve, të etjes e urisë. Gjyshi im nuk kishte humbur shumë peshë prej udhëtimit, sepse nuk kishte çfarë të humbiste. Ai nuk ka ditur të shkruante. Po të kishte lënë një ditar pas vetes, do të mund të lexoja sot se çfarë e kishte bërë të nisej, si ndjehej, a i kishin lindur dyshime, cilës rrugë i kishte rënë, ku kishte fjetur, sa para kishte me vete, a i ka dalë Amerika si e priste. Në Michigan, Zoti ia kishte falur edhe dy vajza e një djalë.
E shoh në oborrin e tij duke u ulur nën hijen e pemëve pasi ka ngrënë mëngjes. Pi duhan dhe është disi i përhumbur. Prej një njeriu me pamje e qëndrim të këtillë, pret të dëgjosh rrëfime e fjalë të mëdha. Është fundi i viteve gjashtëdhjetë. Richard Nixon është bërë president i Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Aeroplanët boeing kanë filluar të fluturojnë me sukses komercial. Elvis Presley ngritet ylli më i ndritshëm mbi qiellin amerikan. Shteti i Michiganit e bën të detyrueshme helmetën në vozitjet me motor. Gjyshi më tregon për prindërit e tij, gjyshërit, dajtë, të afërmit, zakonet e punimit të tokës. Rrëfime ekzotike, të magjishme. Por, kur ato zgjerohen në kohë dhe hapësirë, fillojnë të bëhen të mjegullta, faktet të përziera me bindje. Hyrje në mistikë. Prandaj ajo pjesë e historive nuk më mjaftonte mua, nipit të tij të pestë. E përmendte Skënderbeun, por nuk dinte shumë për të. Thoshte disa lutje fetare, por nuk e dinte se ç’domethënie kishin ato. Ne mund të flisnim disa fjalë shqip, por gjuhën nuk mund ta mësonim, sepse ai në thelb nuk e dinte. Me një fjalë, historia e shqiptarëve e tij ishte historia e familjes së vetë e shtrirë në rreth një shekull. Shumë pak përtej saj. Më vonë kam kuptuar se kur gjyshi im vendosej në Michigan, Fan S. Noli kishte bërë revulucion me thirrje komuniste për barazi të plotë në Shqipëri. Noli e përkthente edhe Sheakespearin.
Michigani i bënte 100 vjet brenda SHBA-së kur gjyshi im kishte mbërritur në kontinent. Ai kishte trup. Eshtrat e tij të mëdhënj e të fortë i ishin mbushur shpejt me muskuj. Kurrë në jetën e tij nuk kishte pritur asgjë prej shtetit. Madje, atij i frikësohej. Gjyshit tim i duhej vetëm punë dhe punë kishte gjetur sa të donte në arat e misrit, grurit, patates, lakrës dhe në pemishtet e kulumrisë, mollës, qershisë. Kurrë nuk kishte kërkuar punë në bizneset e reja të veturave që ishin në modë dhe që paguanin shumë më të tepër në atëkohë në Michigan. E kishte ndërtuar një shtëpi të madhe, me tulla të kuqe, me oborr të gjelbër të mbushur me pemë. Gjyshi im ishte njeri i fjalës dhe i nderit. Ai ka votuar në çdo zgjedhje dhe i ka paguar rregullisht taksat. Kurrë nuk është kthyer në atdhe. Nuk ka pasur lidhje dhe as përditësim me asgjë që ka ndodhur prapa në rrethin e tij.
Asnjë nga fëmijët nuk i ka folur shqip. Babai im ishte burrë i hijshëm dhe i gjallë. I denjë për të qenë yll filmi në Hollywood. Edhe ashtu, ka qenë një lloj ylli në qytetin e tij. Vajzat dhe miqtë e kanë pëlqyer, vishej mirë, bënte humor dhe ishte një maço disi i krisur. Nëna ime ka qenë më e zgjuar. Bota ime e brendshme ka shumëçka të saj. Por, asgjë në jetën e tyre nuk ka qenë shqiptare. Ata kanë jetuar si të gjithë amerikanët tjerë të klasës së mesme. Në shtëpi të madhe, duke u marrë pak me politikë, duke punuar shumë.
Minibusi vjen në parkun e hotelit në Budapest.
Gjithçka që prindërit e tre fëmijëve dinë për Kosovën janë disa emra politikanësh dhe historitë e anëtarëve të tyre të familjes bashkë me adetet e tyre – shtrirë në një shekull. Zotëria e di edhe emrin e drejtorit të ndërmarrjes ku ka punuar si dhe rutinën e punës. Por, historinë e vendit të tyre dhe gjuhën nuk e dinë ndonëse e flasin.
Po të jenë me fat, do të gjejnë punë. Trupin e kanë të shëndoshë, me eshtra të mëdhenj. Ngjyrën europiane. Do të jetojnë në shtëpi të madhe e të sigurtë. Do të dalin në zgjedhjet gjermane. Fëmijët dhe nipat do të jenë gjermanë me hallet e tyre të jetës si gjithë të tjerët: vendime që duhet të marrin, punë, ëndrra. Historitë që do t’u tregohen nga prindërit do t’i kuptojnë si rrëfime ekzotike.
Familja e gjyshit tim dhe familja nga rrethi i Prishtinës, sukses i plotë integrimi në vendin e ri!
Suksesi i integrimit varet shumë nga dobësia e identitetit origjinal.
I kujt është faji përse gjyshi im dhe zotëria që është nisur drejt Gjermanisë dinë kaq pak për historinë, gjuhën dhe vendin e vet?
A kanë ata arsye ta mbajnë një identitet të mjegulluar prej së cilit zemra u tregon qartë se kanë ikur?
Më dhimbset dhembja. Më dhimbsen njerëzit. Më dhimbset edhe diversiteti që humb.
*Dr.Sc.Miljo Ambien (pseudonim) drejton një kilinikë analitike në shtetin e Michiganit. Është shqiptaro-amerikan i gjeneratës së tretë. Udhëtimet e viteve të fundit në hapësirat e banuara me shqiptarë në Ballkan e kanë frymëzuar të shkruaj. Atë e mahnit identiteti i brishtë i shqiptarëve – të cilin përpiqet ta kuptojë.
