Një nga përpjekjet e para ndërkombëtare për të përcaktuar statusin e ardhshëm të Kosovës ishte një raport nga Komisioni Ndërkombëtar për Kosovën. Komisioni ishte nismë e Kryeministrit të Suedisë, z. Göran Persson, i cili synonte një analizë të pavarur të konfliktit në Kosovë për të nxjerrë mësime për komunitetin ndërkombëtar. Kryeministri Persson njoftoi krijimin e Komisionit më 6 gusht 1999. Rezultati kryesor i punës së Komisionit ishte një raport gjithëpërfshirës mbi konfliktin në Kosovë dhe skenarët e mundshëm për statusin e ardhshëm. Ajo që e bën këtë raport dhe punën e Komisionit shumë të rëndësishëm për Kosovën në kontekstin aktual është se, së pari ai ishte i pavarur dhe i përbërë nga ekspertë të fushave të ndryshme. Së dyti anëtarët e Komisionit përfshinin, në mesin e shumë ekspertëve edhe: Dr. Hanan Ashëari nga Palestina, Senatori Akiko Domoto nga Japonia, Michael Ignatieff, Mary Kaldor dhe Ambasadori Oleg Grinevsky nga Federata Ruse.
Me fjalë të tjera, Komisioni ka përfaqësuar ekspertë nga pjesë të ndryshme të botës, duke përfshirë edhe nga vende të tilla si Rusia që janë tradicionalisht jomiqësore ndaj Kosovës. Duke marrë parasysh shumëllojshmërinë e Komisionit dhe se ai përbëhej nga ekspertë, raporti i tyre përfaqëson një llogari gjithëpërfshirëse dhe objektive të asaj që ndodhi gjatë luftës, si dhe një konsensus mbi opsionet e ndryshme për statusin e ardhshëm të Kosovës. Në këtë kuptim, është e rëndësishme të shpaketojmë disa nga mesazhet kryesore të këtij raporti, në një kontekst kur supozohet se procesi i dialogut me Serbinë po lëviz në një fazë të re.
Në vitet e fundit, Kosova dhe Bosnja duken se janë në shënjestër të përpjekjeve revizioniste që kërkojnë të minojnë ose ndryshojnë perceptimin për atë që ndodhi gjatë luftës në vitet 1990. Ky perceptim në Kosovë është forcuar edhe si rezultat i dështimit të Tribunalit Penal Ndërkombëtar për ish Jugosllavinë për të sjellë drejtësi për viktimat e luftës në Kosovë. Pra, në lidhje me atë që ndodhi, ky raport i pavarur i ekspertëve vëren se “politika e Beogradit synonte ndryshimin e përbërjes etnike të Kosovës dhe krijimin e një shoqërie të ngjashme me aparteidin.” Tutje raporti thekson se: “Qeveria e Beogradit ushtroi autoritetin e saj shtypës në Kosovë përgjatë viteve përmes mekanizmit të abuzimeve të vazhdueshme të të drejtave të njeriut në një masë të tillë që mund të argumentohet se një e drejtë e rezistencës nga ana e pakicës në shënjestër erdhi në ekzistencë. Në fakt, narrativa e mizorive dhe e shkeljeve të të drejtave të njeriut mbështet rezistencën e shqiptarëve të Kosovës, si në formën e aktiviteteve jo të dhunshme të LDK-së, ashtu edhe më vonë në formën e luftës së armatosur të UÇK-së.”
Përpos vendosjes së një rekord historik të asaj që ndodhi gjatë luftës, raporti gjithashtu merret me të ardhmen e Kosovës. Në këtë kuptim, është në këtë raport ku për herë të parë gjejmë idenë e shkëmbimit të territoreve ndërmjet Kosovës dhe Serbisë si një mjet për zgjidhjen e mosmarrëveshjes midis dy palëve. Komisioni vlerësoi se në perspektivën e tyre ekzistojnë pesë zgjidhje të mundshme. Opsioni i parë i konsideruar nga Komisioni ishte ai i protektoratit, që nënkuptonte një vazhdim të Rezolutës 1244 dhe administrimin e Kosovës nga UNMIK për një periudhë të pacaktuar kohe. Raporti madje vëren se kjo ide kishte mbështetje në mesin e komunitetit shumicë shqiptarë të Kosovës, sepse ata dyshonin në aftësinë e elitës lokale për të menaxhuar me vetëqeverisje të plotë. Megjithatë Komisioni vëren se kërkesa për vetëvendosje, dhe ka qenë kërkesa e njëtrajtshme e të gjithë spektrit politik shqiptar të Kosovës.
Sidoqoftë, edhe pse Kosova deklaroi pavarësinë e saj në vitin 2008, realiteti është që Rezoluta 1244 është ende valide dhe UNMIK vazhdon të jetë në vend. Gjithashtu, diskutimet nga debati publik i Kosovës dhe paaftësia jonë për të dalluar kritikën domethënëse nga interesi kombëtar, kanë fuqizuar direkt ose indirekt një perceptim që është i zakonshëm në mesin e disa vendeve anëtare të BE-së që ne nuk jemi të aftë të qeverisim, dhe kjo e ka zbehur besueshmërinë e Kosovës në shoqërinë ndërkombëtare si shtet i pavarur.
Një opsion tjetër, i konsideruar nga Komisioni është ai i shkëmbimit të territoreve ose ndarja e Kosovës. Sidoqoftë, ky opsion dhe mënyra sesi shqyrtohet nga Komisioni duhet të analizohet duke marrë parasysh kontekstin në vitin 2000 kur u publikua raporti. Për shembull, Komisioni vlerëson se negociatat për ndarjen do të ishin kryer midis autoriteteve të Beogradit dhe bashkësisë ndërkombëtare. Komisioni argumenton se ky opsion do të nënkuptojë një divorc midis komuniteteve që jetojnë në Kosovë, përkatësisht serbëve dhe shqiptarëve. Megjithatë Komisioni vëren, që atëherë, se “është e vështirë të shihet se si bashkësia ndërkombëtare, e cila refuzoi të miratojë ndarjen zyrtare në Bosnjë, mund të miratojë ose të iniciojë një lëvizje të tillë në Kosovë.” Gati njëzet vjet më vonë kjo ndodhi në praktikë, kur u shfaq ideja e shkëmbimit të territoreve midis Kosovës dhe Serbisë.
Lidhur me opsionin e pavarësisë së plotë, Komisioni vëren edhe atëherë vështirësitë me këtë në drejtim të konsolidimit duke pasur parasysh kundërshtimin nga Kina dhe Rusia. Por opsioni për të cilin Komisioni bie dakord është ai që më vonë u përfshi edhe në Planin e Ahtisaarit dhe që është i Pavarësia e kushtëzuar ose e mbikëqyrur, dhe ajo që është e rëndësishme të përmendet këtu që ky opsion u përkrah nga të gjithë anëtarët e Komisionit. Arsyeja për nevojën e një faze të mbikëqyrëse ndaj pavarësisë sipas Komisionit është edhe ajo se Kosovës “i mungon prona kryesore e shtetësisë, mjetet për t’u mbrojtur nga sulmi i jashtëm.” Ky mbetet deri diku një realitet edhe sot e kësaj dite, edhe pse jo për mungesë përpjekjesh nga ana e elitës politike.
Raporti ishte i parashikueshëm në shumë aspekte, përfshirë mënyrën sesi mungesa e marrëveshjes me Serbinë për statusin mund të parandalojë përparimin e Kosovës. Raporti thotë se “nuk mund të ketë një të ardhme të sigurt as për Kosovën dhe as për Serbinë derisa të dy palët të pranojnë ndarjen dhe të ratifikojnë kufijtë e njëri-tjetrit”. Kjo mbetet situata edhe sot e kësaj dite. Prandaj, si procesi i Brukselit, ashtu edhe ai i Uashingtonit shpresojmë të kontribuojmë në një zgjidhje të qëndrueshme. Gjithëpërfshirja për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve me Serbinë do të lehtësohet sapo të dy shtetet ta njohin ose të paktën ta pranojnë njëri-tjetrin si shtete sovrane dhe të pavarura.
